Ενα κύμα νοσταλγίας για τη δεκαετία του ’60 κατακλύζει το Διαδίκτυο. Ιστοσελίδες για την παλιά Αθήνα, ομάδες που θρηνούν την απώλεια ενός ευτυχισμένου παρελθόντος όταν όλα (υποτίθεται ότι) ήταν πιο όμορφα και πιο αγνά. Ερωτας διαρκής για το μπακαλικάκι της γειτονιάς, αναπόληση μιας λιτοδίαιτης ζωής που «είχε νόημα». Λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 2017 οι σχολιαστές σοκαρίστηκαν από τα ευρήματα έγκυρου διεθνούς ερευνητικού κέντρου, με βάση τα οποία η ζωή πενήντα χρόνια πριν ήταν σαφώς καλύτερη, άποψη που φαίνεται να αποτυπώνεται όχι απλώς στη χώρα, όπου τα κρούσματα ομαδικής παράκρουσης πλέον δεν εκπλήσσουν κανέναν, αλλά και στη γειτονική Ιταλία, όπου επίσης η μνήμη του ’60 φαίνεται να στοιχειώνει το παρόν.
Μικρή αλλά ενδιαφέρουσα πτυχή αυτής της νοσταλγίας θα μπορούσε να θεωρηθεί η αναπόληση του «παλιού, καλού ποδοσφαίρου» των προηγούμενων δεκαετιών, πριν το κατεξοχήν λαϊκό άθλημα καταστεί ένα από τα πιο γυαλιστερά προϊόντα του σύγχρονου παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Σε αντίθεση με το αποκαλούμενο «μοντέρνο ποδόσφαιρο», το οποίο (όπως επισημαίνεται) χαρακτηρίζεται από άκρατο επαγγελματισμό, «μισθοφόρους» που ουδεμία σχέση έχουν με τη «φανέλα» και οπαδούς – πελάτες που καταναλώνουν (έτσι, ακριβώς) το ακριβοπληρωμένο προϊόν τους από τις κερκίδες του γηπέδου φωτογραφίζοντας συνεχώς με το τελευταίας τεχνολογίας smartphone, το παλιό «καλό» ποδόσφαιρο υπήρξε εκείνο που χαρακτηρίστηκε από ισχυρές ταυτίσεις ανάμεσα στην ομάδα και στους οπαδούς της και από μικρές αλλά ισχυρές μυθολογίες που διαμόρφωσαν την οπαδική κουλτούρα ολόκληρων γενεών. Για τις μυθολογίες αυτές που η ακαδημαϊκή έρευνα ελάχιστα προσέγγισε όπως τους έπρεπε, το βιβλίο Hoolifan είναι μια σπουδαία μαρτυρία. Το βιβλίο έχει εκδοθεί από τις Απρόβλεπτες Εκδόσεις, έναν μικρό εκδοτικό οίκο με αξιοσημείωτη παρουσία στο πεδίο της νεανικής κουλτούρας, κυρίως της οπαδικής, όψεις της οποίας έχουν αποτυπωθεί ήδη σε βιβλία όπως η λογοτεχνική μαρτυρία Furiosi του Nanni Balestrini (2012) ή το δοκίμιο Το φαινόμενο των Ultras στην Ιταλία του Luis Sebastien (2011). Ας σημειωθεί ότι οι Απρόβλεπτες Εκδόσεις συνδέονται με το περιοδικό Humba!, που διερευνά μέσα από εξαιρετικά άρθρα την κοινωνική σημασία του ποδοσφαίρου και το «αληθινό νόημα των σπορ».
Σαν οργασμός;
Στο κάδρο αυτό το Hoolifan έρχεται να ρίξει φως στο σύμπαν των σκληροπυρηνικών οπαδών που ηγεμόνευσαν στα βρετανικά γήπεδα τις δεκαετίες του ’70 και του ’80: των αποκαλούμενων και «χούλιγκαν». Το Hoolifan δεν είναι μια ακαδημαϊκή, από τα πάνω, μελέτη του φαινομένου. Ο συγγραφέας του μάλιστα όχι απλώς είναι δύσπιστος με τα όσα εγχειρήματα επιχείρησαν να ερμηνεύσουν το φαινόμενο με όρους πολιτικούς ή κοινωνιολογικούς, αλλά τα αποδομεί πλήρως, παρουσιάζοντας τη δική του εκδοχή ως ένας από τους πιο πιστούς οπαδούς της μπλε στρατιάς της Τσέλσι στις εποχές πριν από την έλευση του Αμπραμόβιτς. Η μαρτυρία του Μάρτιν Νάιτ είναι συγκλονιστική και στην αλήθεια της σοκαριστική. Ο ανυποψίαστος αναγνώστης πιθανόν να ενοχληθεί με τις περιγραφές των περιστατικών βίας, ωστόσο πρόθεση του συγγραφέα είναι να καταθέσει ακριβώς ό,τι έζησε και όχι μια φιλτραρισμένη, εξωραϊσμένη, εκδοχή της οπαδικής βίας. Τι ήταν όμως ο χουλιγκανισμός; Τι ήταν αυτό που ώθησε χιλιάδες νέους της εργατικής τάξης να συσπειρωθούν γύρω από την ομάδα τους και να μετατρέπουν το σαββατιάτικο παιχνίδι σε αφορμή για μυθικής έκτασης επεισόδια έξω και εντός του γηπέδου; Ηταν η νεοφιλελεύθερη στροφή της Βρετανίας μετά την άνοδο της Θάτσερ στην εξουσία; Ηταν η έλευση της μετανεωτερικότητας, η σταδιακή αποκοπή των μαζών από τα κυρίαρχα αφηγήματα, ιδίως αυτά της Αριστεράς, και η υποχώρηση των «μεγάλων αφηγήσεων»; Μπούρδες, θα απαντούσε ο συγγραφέας, δίνοντας κάπως κυνικά τη δική του εκδοχή για αυτό που έζησε: «Δεν μπορείς να κάνεις πίσω όταν γνωρίζεις ότι μέσα σε δευτερόλεπτα θα βρεθείς εν μέσω μιας πραγματικά καλής μάχης. Είναι ένα υπέροχο συναίσθημα. Θα πρέπει να είναι ζήτημα χημείας. Ο τρόπος της φύσης να σε ντοπάρει για σύγκρουση. Ανθρωποι των σπηλαίων και επιβίωση και όλες αυτές οι μαλακίες. Ισως αυτό το συναίσθημα να αποτελεί την ουσία όλων αυτών. Η έκρηξη της αδρεναλίνης του αληθινού κινδύνου. Δεν γνωρίζεις ποιον πρόκειται να βρεις μπροστά σου. Εναν μανιακό με μια ματσέτα στο χέρι; Τον πιο μεγαλόσωμο και σκληρό μαλάκα που έχεις συναντήσει ποτέ σου; Ποιος ξέρει; […] Εχω ακούσει πολύ κόσμο να συγκρίνει αυτή την ένταση με οργασμό. Δεν συμφωνώ αλλά, όπως συμβαίνει και με έναν οργασμό, είναι αδύνατο να εξηγήσεις ακριβώς την ορμή που απολαμβάνεις» (σελ. 224). Επρόκειτο δηλαδή για μια «αρρώστια», ακριβώς όπως αναφέρεται και στον υπότιτλο του βιβλίου, ακατανόητη σε όσους δεν έζησαν ποτέ τους την έξαψη της βίας και την ηδονή τού να καταλαμβάνεις το πέταλο του αντιπάλου εξευτελίζοντάς τον.
Οι πρώτες μούρες
Την έκρηξη αδρεναλίνης και το σύμπαν των φανατικών οπαδών που υπήρξε γύρω από αυτήν, ο συγγραφέας περιγράφει γλαφυρά έχοντας ζήσει ο ίδιος κάθε πτυχή της. Το βιβλίο δεν είναι μια επιστημονική μελέτη για τον χουλιγκανισμό και τις, ας πούμε, κοινωνικές του προϋποθέσεις, αλλά μια λεπτομερής καταγραφή κάθε ψηφίδας που έφτιαξε αυτό το, για πολλούς ακατανόητο και ίσως δυσώδες, μωσαϊκό. Οι εκδρομές με τα τρένα και τα λεωφορεία, οι πρώτες «μούρες» των σκληροπυρηνικών και το απαραίτητο ψυχογράφημά τους, η σχέση με την οικογένεια, το ιδιαίτερο ντύσιμο που χαρακτήρισε τους χούλιγκαν, οι διάφορες «φυλές» και η σχέση τους με τον ρατσισμό ή την πολιτική γενικότερα. Αλλά και οι κώδικες τιμής που επικράτησαν και προσδιόρισαν τις σχέσεις ανάμεσα στους οπαδούς της ίδιας ομάδας και τους αντιπάλους. Οι ιεραρχίες που υπήρξαν στο βρετανικό ποδόσφαιρο κυρίως στην περιοχή του Λονδίνου: στην κορυφή οι φοβεροί και τρομεροί λιμενεργάτες της Μίλγουολ, ένα σκαλοπάτι παρακάτω οι οπαδοί της Γουέστ Χαμ (αγαπημένης ομάδας του Στιβ Χάρις, παρακαλώ) και βεβαίως εκείνοι της Τσέλσι. Ολα αυτά γραμμένα με έναν ιδιαίτερο τρόπο που κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη από την πρώτη ώς την τελευταία σελίδα του βιβλίου, με μπόλικες μάλιστα ενέσεις από το γνωστό βρετανικό – φλεγματικό χιούμορ, όπως στο κάτωθι απόσπασμα όπου ο συγγραφέας περιγράφει σκηνές από μια εκδρομή οπαδών της Τσέλσι στη Βιέννη: «Το επόμενο πρωί όλοι ξυπνήσαμε νωρίς νωρίς και πήγαμε για πρωινό. Στην αίθουσα που σέρβιραν το πρωινό βρισκόταν ένας ηλικιωμένος Αυστριακός, ο οποίος φορούσε παπιγιόν και έμοιαζε με καθηγητή πανεπιστημίου ή επιστήμονα, που έπινε τον δροσερό χυμό πορτοκάλι του και μας κοιτούσε εξεταστικά πάνω από τα γυαλάκια του που ήταν στερεωμένα στη μέση της μύτης του. Διάβαζε μια εφημερίδα, η οποία ήμουν σίγουρος ότι ήταν γεμάτη από ειδήσεις για την εισβολή των οπαδών της Τσέλσι και απειλητικές προειδοποιήσεις για το τι να περιμένουν. Συνέχισε να μας κοιτάει. Σοκ! Εκπληξη! Χρησιμοποιούν μαχαιροπήρουνα. Ενας από αυτούς σπάει το τσόφλι του βραστού αυγού του, τόσο ανάλαφρα, με ένα κουταλάκι. Και μιλούν ο ένας στον άλλον μ’ έναν ήρεμο και πολιτισμένο τρόπο. Εξαιρετικά περίεργο» (σελ. 219).
Επιλεκτική μνήμη
Κρατάει ό,τι πιστεύει πως πρέπει να κρατήσει
Ως μαρτυρία το Hoolifan υπόκειται ακριβώς στους ίδιους κανόνες που ορίζουν και τις μεταμορφώσεις της μνήμης, αρδεύοντας στη συγκυρία τη νοσταλγία για τις παλιές «καλές εποχές». Κοντολογίς, ο συγγραφέας θυμάται ό,τι έζησε, κρατάει από το παρελθόν (του) ό,τι πιστεύει πως πρέπει να κρατήσει (η κραταιά ομάδα της Λίβερπουλ, ας πούμε, δεν αναφέρεται καθόλου, ούτε καν η τομή του Χέιζελ, παρά μόνο μία φορά, αν δεν κάνω λάθος, όταν επισημαίνεται πως οι οπαδοί της υπήρξαν πιο λάιτ και από εκείνους της «μισητής» Εβερτον), εξωραΐζει τη βία και δυσφορεί απέναντι σε μια εξέλιξη (το σύγχρονο «μοντέρνο» ποδόσφαιρο που λέγαμε και πριν) όπου οι «ένδοξες μέρες» των τσαμπουκάδων είναι πλέον παρελθόν. Παρ’ όλα αυτά, το Hoolifan (καταξιωμένο ήδη διεθνώς) αποτελεί ένα απαραίτητο ανάγνωσμα για όποιον θέλει να κατανοήσει πέρα από εύκολες απλοποιήσεις και αφορισμούς το οπαδικό φαινόμενο και την εποχή που το γέννησε, ιδίως τον κόσμο των σκληροπυρηνικών για τους οποίους φαίνεται να ισχύει απόλυτα η χιλιοειπωμένη ατάκα του μυθικού Μπιλ Σάνκλι: «Το ποδόσφαιρο δεν είναι ζήτημα ζωής και θανάτου, αλλά κάτι πολύ σοβαρότερο».
Ο Κώστας Κατσάπης (katsapius@gmail.com) είναι ιστορικός και συγγραφέας του βιβλίου Το «πρόβλημα νεολαία». Μοντέρνοι νέοι, παράδοση και αμφισβήτηση στη μεταπολεμική Ελλάδα (1964-1974), Αθήνα 2013.
Martin Knight, Martin King
Hoolifan
1968-1998: 30 χρόνια αρρώστια
Μτφ. Αχιλλέας Καλαμαράς
Απρόβλεπτες Εκδόσεις, 2017, σελ. 297
Τιμή: 14,80 ευρώ
