Είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη, μια επιπρόσθετη ιδέα για τη σκέψη του ίσως αξίζει να σχηματιστεί μέσα από τη γνώμη όσων συνδιαλέχτηκαν μαζί του. Στην επανέκδοση με τίτλο «Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη –“Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας”» που επιμελήθηκε η δημοσιογράφος Τέτα Παπαδοπούλου, τα κείμενα για τον τιμώμενο συγκεντρώνονται στην τελευταία ενότητα και περιλαμβάνουν ένα του Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, που τον περιγράφει ως νέου τύπου διανοητή, «ο οποίος συνενώνει την φιλοσοφία, την πολιτική και την ψυχανάλυση», αλλά και ένα του Εντγκάρ Μορέν, που κάνει λόγο για ένα «ζωντανό παράδειγμα της δυνατότητας για μια γενική παιδεία»· ο Ανταμ Μίχνικ, πρωταγωνιστής της πολωνικής Αλληλεγγύης, επαινεί την ικανότητά του να βλέπει «τον άνθρωπο που υποφέρει και όχι την ανθρωπότητα εν ονόματι της οποίας επιτρέπεται οι άνθρωποι να κάνουν άλλους να υποφέρουν» και ο μαθηματικός Ακι Ορ, υπογραμμίζει ότι ο άνθρωπός μας έμαθε μόνος του ανώτερα μαθηματικά. Ο Λάκης Προγκίδης πιστεύει ότι το συμβόλαιο του διαλόγου που ο Καστοριάδης προσπάθησε να θεσπίσει «παρέμεινε ανυπόγραφο από την όποια άλλη πλευρά», ενώ τέλος, ο Οκτάβιο Πας, σε μια συζήτηση με τον στοχαστή, τονίζει τη σημασία της διάκρισής του μεταξύ «αυτόνομων» και «ετερόνομων» κοινωνιών.
Ευρύτητα πνεύματος
Αν από τα παραπάνω σκιαγραφείται ένας διανοούμενος που καταπιάνεται με πεδία τόσο διαφορετικά όσο η ιστορία της ανθρωπότητας και η χειραφέτηση της ψυχής, είναι βέβαια γιατί ο Καστοριάδης ως τέτοιος πρέπει να αναγνωστεί. Από τις πρώτες ενότητες του εν λόγω απανθίσματος συνεντεύξεων και κειμένων, ο πρωταγωνιστής τους μιλάει άλλοτε για τον μαρξισμό ως «μια εγκόσμια θρησκεία στηριγμένη σε μια ψευδοεπιστημονική Αποκάλυψη» και άλλοτε για τη σημερινή Δύση σαν «μια κοινωνία χωρίς αξίες, χωρίς νόρμες, χωρίς κατεύθυνση». Πότε εντοπίζει στην Ελλάδα μια στάση απέναντι στο κράτος ως μια αρχή ξένη και μακρινή, με αποτέλεσμα τη φαυλοκρατία και πότε δείχνει ότι η ψυχανάλυση και η πολιτική έχουν ως αντικείμενο «την αυτονομία των ανθρώπινων όντων». Ειδικά για την «ελληνική ιδιαιτερότητα», ο Καστοριάδης έχει αρκετά να πει: «οι Ελληνες υπερηφανευόμαστε ότι είμαστε απόγονοι των Αρχαίων, αλλά, για να μάθουμε τι έλεγαν και ποιοι ήταν οι Αρχαίοι, πρέπει να προσφεύγουμε σε ξένες μελέτες».
Κεντρική θέση στη σκέψη του κατέχει φυσικά η έννοια της «αυτονομίας». Από την κατατοπιστική σταχυολόγηση της επιμελήτριας, διαπιστώνει κανείς ότι σημαντικά για τον Καστοριάδη είναι αμφότερα τα συνθετικά της: «στη λέξη αυτονομία υπάρχουν δύο ρίζες: αυτός (εγώ, ο ίδιος) και νόμος. Ομως οι περισσότεροι σκέπτονται τη ρίζα αυτός και ξεχνούν τη ρίζα νόμος», λέει κάπου. Αυτόνομος λοιπόν είναι εκείνος «που δίνει στον εαυτό του ένα νόμο», όχι κάποιος που εκπληρώνει απλώς τις επιθυμίες του. Ομοίως και για μια κοινωνία: συλλογική ζωή νοείται μόνο με ένα μίνιμουμ αξιών και σκοπών. Δεν είναι κάτι αδύνατο: οι ανθρώπινες κοινότητες διαθέτουν το «κοινωνικό φαντασιακό», από όπου πηγάζουν οι θεσμοί που τις ρυθμίζουν. Κάτι τέτοιο πάντως είναι εφικτό «επειδή υπάρχει ήδη ένα σύστημα νόμων» -τελικά, το άτομο είναι ελεύθερο εφόσον συμμετέχει ισότιμα στη διαμόρφωσή τους. Κι όμως, πολλές ανθρώπινες κοινωνίες πίστευαν ότι οι νόμοι τους δόθηκαν από τον Θεό ή τους προγόνους, επομένως ήταν ιεροί. Σε δύο περιπτώσεις, η «αυτόνομη» κοινωνία έγινε για τον Καστοριάδη σε μεγάλο βαθμό πραγματικότητα: στην αρχαία ελληνική μέχρι τον 4ο π.Χ. αιώνα και στη δυτικοευρωπαϊκή από το 1750 ώς το 1950.
Τα ερωτήματα
Από την κατανόησή αυτής της θέσης κι έπειτα ωστόσο, προκύπτουν μερικά ερωτήματα. Μια θέση του Καστοριάδη είναι ότι «για όλους τους λαούς υπάρχει η δυνατότητα της αυτόνομης πολιτικής δραστηριότητας». Μια άλλη είναι πως «κάθε λαός είναι υπεύθυνος για την ιστορία του». Το γιατί ακριβώς ένας λαός επιτυγχάνει ή όχι τη συλλογική και ατομική αυτονομία είναι ένα ζήτημα που δεν φαίνεται να απαντιέται με τη βοήθεια σιδερένιων ιστορικών νόμων: για τον διανοητή, η ιστορία είναι διαρκής δημιουργία. Μοιάζει επομένως με αντίφαση η θέση του ότι η περίοδος των τελευταίων 170 χρόνων του νεοελληνικού κράτους είναι «ακατανόητη χωρίς τους είκοσι έναν αιώνες ανελευθερίας που προηγήθηκαν».
Επίκαιρος όσο ποτέ
Το Μακεδονικό και η ευκαιρία της Τουρκίας
Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη
«Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας»
Συνεντεύξεις, επιμ., μτφ. Τέτα Παπαδοπούλου
Εκδόσεις Κριτική, 2017, σελ. 208
Τιμή: 12 ευρώ