Είκοσι χρόνια μετά τον θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη, μια επιπρόσθετη ιδέα για τη σκέψη του ίσως αξίζει να σχηματιστεί μέσα από τη γνώμη όσων συνδιαλέχτηκαν μαζί του. Στην επανέκδοση με τίτλο «Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη –“Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας”» που επιμελήθηκε η δημοσιογράφος Τέτα Παπαδοπούλου, τα κείμενα για τον τιμώμενο συγκεντρώνονται στην τελευταία ενότητα και περιλαμβάνουν ένα του Ντανιέλ Κον-Μπεντίτ, που τον περιγράφει ως νέου τύπου διανοητή, «ο οποίος συνενώνει την φιλοσοφία, την πολιτική και την ψυχανάλυση», αλλά και ένα του Εντγκάρ Μορέν, που κάνει λόγο για ένα «ζωντανό παράδειγμα της δυνατότητας για μια γενική παιδεία»· ο Ανταμ Μίχνικ, πρωταγωνιστής της πολωνικής Αλληλεγγύης, επαινεί την ικανότητά του να βλέπει «τον άνθρωπο που υποφέρει και όχι την ανθρωπότητα εν ονόματι της οποίας επιτρέπεται οι άνθρωποι να κάνουν άλλους να υποφέρουν» και ο μαθηματικός Ακι Ορ, υπογραμμίζει ότι ο άνθρωπός μας έμαθε μόνος του ανώτερα μαθηματικά. Ο Λάκης Προγκίδης πιστεύει ότι το συμβόλαιο του διαλόγου που ο Καστοριάδης προσπάθησε να θεσπίσει «παρέμεινε ανυπόγραφο από την όποια άλλη πλευρά», ενώ τέλος, ο Οκτάβιο Πας, σε μια συζήτηση με τον στοχαστή, τονίζει τη σημασία της διάκρισής του μεταξύ «αυτόνομων» και «ετερόνομων» κοινωνιών.
Ευρύτητα πνεύματος
Αν από τα παραπάνω σκιαγραφείται ένας διανοούμενος που καταπιάνεται με πεδία τόσο διαφορετικά όσο η ιστορία της ανθρωπότητας και η χειραφέτηση της ψυχής, είναι βέβαια γιατί ο Καστοριάδης ως τέτοιος πρέπει να αναγνωστεί. Από τις πρώτες ενότητες του εν λόγω απανθίσματος συνεντεύξεων και κειμένων, ο πρωταγωνιστής τους μιλάει άλλοτε για τον μαρξισμό ως «μια εγκόσμια θρησκεία στηριγμένη σε μια ψευδοεπιστημονική Αποκάλυψη» και άλλοτε για τη σημερινή Δύση σαν «μια κοινωνία χωρίς αξίες, χωρίς νόρμες, χωρίς κατεύθυνση». Πότε εντοπίζει στην Ελλάδα μια στάση απέναντι στο κράτος ως μια αρχή ξένη και μακρινή, με αποτέλεσμα τη φαυλοκρατία και πότε δείχνει ότι η ψυχανάλυση και η πολιτική έχουν ως αντικείμενο «την αυτονομία των ανθρώπινων όντων». Ειδικά για την «ελληνική ιδιαιτερότητα», ο Καστοριάδης έχει αρκετά να πει: «οι Ελληνες υπερηφανευόμαστε ότι είμαστε απόγονοι των Αρχαίων, αλλά, για να μάθουμε τι έλεγαν και ποιοι ήταν οι Αρχαίοι, πρέπει να προσφεύγουμε σε ξένες μελέτες».
Κεντρική θέση στη σκέψη του κατέχει φυσικά η έννοια της «αυτονομίας». Από την κατατοπιστική σταχυολόγηση της επιμελήτριας, διαπιστώνει κανείς ότι σημαντικά για τον Καστοριάδη είναι αμφότερα τα συνθετικά της: «στη λέξη αυτονομία υπάρχουν δύο ρίζες: αυτός (εγώ, ο ίδιος) και νόμος. Ομως οι περισσότεροι σκέπτονται τη ρίζα αυτός και ξεχνούν τη ρίζα νόμος», λέει κάπου. Αυτόνομος λοιπόν είναι εκείνος «που δίνει στον εαυτό του ένα νόμο», όχι κάποιος που εκπληρώνει απλώς τις επιθυμίες του. Ομοίως και για μια κοινωνία: συλλογική ζωή νοείται μόνο με ένα μίνιμουμ αξιών και σκοπών. Δεν είναι κάτι αδύνατο: οι ανθρώπινες κοινότητες διαθέτουν το «κοινωνικό φαντασιακό», από όπου πηγάζουν οι θεσμοί που τις ρυθμίζουν. Κάτι τέτοιο πάντως είναι εφικτό «επειδή υπάρχει ήδη ένα σύστημα νόμων» -τελικά, το άτομο είναι ελεύθερο εφόσον συμμετέχει ισότιμα στη διαμόρφωσή τους. Κι όμως, πολλές ανθρώπινες κοινωνίες πίστευαν ότι οι νόμοι τους δόθηκαν από τον Θεό ή τους προγόνους, επομένως ήταν ιεροί. Σε δύο περιπτώσεις, η «αυτόνομη» κοινωνία έγινε για τον Καστοριάδη σε μεγάλο βαθμό πραγματικότητα: στην αρχαία ελληνική μέχρι τον 4ο π.Χ. αιώνα και στη δυτικοευρωπαϊκή από το 1750 ώς το 1950.
Τα ερωτήματα
Από την κατανόησή αυτής της θέσης κι έπειτα ωστόσο, προκύπτουν μερικά ερωτήματα. Μια θέση του Καστοριάδη είναι ότι «για όλους τους λαούς υπάρχει η δυνατότητα της αυτόνομης πολιτικής δραστηριότητας». Μια άλλη είναι πως «κάθε λαός είναι υπεύθυνος για την ιστορία του». Το γιατί ακριβώς ένας λαός επιτυγχάνει ή όχι τη συλλογική και ατομική αυτονομία είναι ένα ζήτημα που δεν φαίνεται να απαντιέται με τη βοήθεια σιδερένιων ιστορικών νόμων: για τον διανοητή, η ιστορία είναι διαρκής δημιουργία. Μοιάζει επομένως με αντίφαση η θέση του ότι η περίοδος των τελευταίων 170 χρόνων του νεοελληνικού κράτους είναι «ακατανόητη χωρίς τους είκοσι έναν αιώνες ανελευθερίας που προηγήθηκαν».
Αν επίσης οι λαοί βαρύνονται οι ίδιοι για την πορεία τους, τότε, είτε κάποιοι είναι ικανοί για αυτονομία και κάποιοι όχι, είτε οι μεταξύ τους συσχετισμοί δεν έχουν σημασία, είτε η ιστορία είναι μάλλον αποτέλεσμα συμπτώσεων. Οχι ότι ο Καστοριάδης οραματιζόταν κάποιο αλάνθαστο σύστημα κατανόησής της. Γεννά πάντως απορίες η συνύπαρξη απόψεών του όπως εκείνη που υπογραμμίζει ότι «ο σχετικός εκδημοκρατισμός των δυτικών χωρών δεν έχει σχέση με τον Καθολικισμό και τον Προτεσταντισμό» με εκείνη που τονίζει πως το σύνορο ανάμεσα στις ευρωπαϊκές χώρες όπου υπάρχει μια δημοκρατική κατάσταση και σε εκείνες που απουσιάζει «συμπίπτει με το σύνορο μη Ορθοδοξίας και Ορθοδοξίας». Είναι λες και στην προσπάθειά του να κρίνει τον ντετερμινισμό του Μαρξ, φτάνει σε ένα άκρο ενίοτε ασταθές και για τον ίδιο. Κι είτε συμφωνεί κανείς με μια τέτοια κριτική είτε όχι, το βιβλίο της Τέτας Παπαδοπούλου συνοψίζει επαρκώς τις θέσεις που πυροδοτούν τον σχετικό διάλογο.
Επίκαιρος όσο ποτέ
Το Μακεδονικό και η ευκαιρία της Τουρκίας
Αν χάριν μιας κάποιας δημοσιογραφικής αυθαιρεσίας, επιτρέπεται να δώσει η τρέχουσα επικαιρότητα τον τόνο στην ανάγνωση της συλλογής «Για τον Καστοριάδη –“Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας”», τότε η ματιά θα πέσει στις απόψεις που ο διανοητής εκφράζει εν έτει 1994 για το Μακεδονικό. Τι διακυβεύεται, τον ρωτάει η δημοσιογράφος Τέτα Παπαδοπούλου, εξαιτίας εκείνης της πολιτικής που ο Καστοριάδης χαρακτηρίζει με τις λέξεις «σοβινιστική πλειοδοσία»; «Ας πάρουμε το πρόβλημα στη βάση του», αποκρίνεται εκείνος. «Οπως ίσως ξέρετε, εγώ είμαι υπέρ της κατάργησης των συνόρων και, επίσης, εχθρός κάθε εθνικισμού. Αλλά όσο υπάρχουν σύνορα, οποιαδήποτε βίαια μεταβολή αναζωπυρώνει τους εκατέρωθεν εθνικισμούς και μας πηγαίνει μερικούς αιώνες πίσω. Ομως ποια ελληνικά σύνορα κινδυνεύουν και από ποιον; Ασφαλώς όχι τα βόρεια και ασφαλώς όχι από την κυβέρνηση της γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας. Επιπλέον, αυτά τα σύνορα είναι εγγυημένα από το ΝΑΤΟ. Αντιθέτως, δεν είναι εγγυημένα από το ΝΑΤΟ τα ελληνικά σύνορα με την Τουρκία (το ΝΑΤΟ δεν καλύπτει διενέξεις μεταξύ των μελών του). Το ότι η Τουρκία έχει βλέψεις στα νησιά του Αιγαίου και στη Δυτική Θράκη είναι γνωστό. Ποιος είναι ο ενδεχόμενος κίνδυνος; Να επωφεληθεί η Τουρκία της πυρκαγιάς στα Βαλκάνια για να βάλει χέρι στη Δυτική Θράκη και σε τρία τέσσερα νησιά του Αιγαίου».
Για τον Κορνήλιο Καστοριάδη
«Είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας»
Συνεντεύξεις, επιμ., μτφ. Τέτα Παπαδοπούλου
Εκδόσεις Κριτική, 2017, σελ. 208
Τιμή: 12 ευρώ
