«Ή την τέχνη σας θα πάρετε στα σοβαρά ή τον εαυτό σας»

«Παράδοξο», αν μη τι άλλο θα χαρακτήριζε κανείς το βιβλίο του πεζογράφου Αλέξη Πανσέληνου «Σεμινάρια δημιουργικής γραφής» («48 πνευματώδη παίγνια με μια γερή δόση υπερβολής αλλά και με αρκετή σοβαρότητα κατά βάθος», όπως το συνοψίζει το οπισθόφυλλο), αν σκεφτείς πως ένας δόκιμος συγγραφέας, όπως ο δημιουργός της «Ζαΐδας ή η καμήλα στα χιόνια», με έναν ακόμη και εντελώς έμμεσο, και επομένως πολύ πιο ευθύβολο, τρόπο, όσα τον κάνουν να εξανίσταται, να αγανακτεί ή να θυμώνει, τα έχει «καταγγείλει» με την αρτιμέλεια του συνολικού πεζογραφικού του έργου. Βέβαια η ακαριαία διατύπωση ενός «σεμιναρίου» (αν και στη θέση της λέξης «σεμινάριο» θα ταίριαζε πολύ περισσότερο η λέξη «αφορισμός» για την πληρέστερη συνεννόηση συγγραφέα και αναγνωστών) του τύπου «Ή την τέχνη σας θα πάρετε στα σοβαρά ή τον εαυτό σας», μπορεί να σε εκτονώνει βραχυπρόθεσμα πολύ πιο ανακουφιστικά, παρά αν περίμενες να διαπιστώσεις τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα ενός έργου που έχει συλληφθεί και πραγματοποιηθεί «sub specie aeternitatis». Ομως ό,τι γράφεται με έναν αξιωματικό ή απαξιωτικό τρόπο («Στον κόσμο της τέχνης μια αδιόρατη γραμμή χωρίζει τις προσωπικότητες από τα νούμερα. Δρασκελείστε την προς τη σωστή πλευρά»), έχει ως αποτέλεσμα να μην μετράει, έστω και ελάχιστα, για όσους έχουν υπάρξει με τη συμπεριφορά τους η αιτία της έμπνευσής του.

Τα παράδοξα

Με συνέπεια το «σεμινάριο» ν’ απομένει χωρίς αποδέκτη, ώστε αν διατηρεί μια αξία να είναι κυρίως ως άσκηση ύφους, με την ποιότητα και το εύρος του προβληματισμού της ν’ αντανακλά αποκλειστικά το επίπεδο του ανθρώπου που αυτοβούλως ή κατά παράκληση λογάριασε το σεμινάριο ως τον αρμοδιότερο τρόπο για να επικοινωνήσει τους στοχασμούς του. Το ακόμη πιο παράδοξο με τα «Σεμινάρια δημιουργικής γραφής» του Αλέξη Πανσέληνου είναι πως συνθεμένα μ’ έναν τρόπο ώστε τον βαρύνοντα ρόλο σε θέματα άλλοτε πολυσυζητημένα και άλλοτε σχεδόν νεοφανή να τον παίζει μια ειδικού τύπου απόχρωση, τελικά η ύπαρξη ταυτόχρονα μιας σχεδόν «άνωθεν εντολής» μοιάζει να υπονομεύει με τον δασκαλίστικο χαρακτήρα της το υγιές καλλιτεχνικά εξαγόμενο του «σεμιναρίου». Ενώ θα μπορούσε να μιλήσει κανείς ακόμη και για έμπνευση σ’ ένα αρχιτεκτόνημα που χρειάζεται μόνο γνώση, μελέτη και ακρίβεια, μια διάθεση να «χειραγωγήσει» ο εμπνευστής του «σεμιναρίου», μειώνει άλλοτε δραστικότερα κι άλλοτε ηπιότερα την εμβέλεια του λόγου του.

Οσο ενοχλητικοί κι αν είναι συχνά οι επίδοξοι συγγραφείς προς τους οποίους απευθύνονται μαζί με τους αναγνώστες της λογοτεχνίας, όπως μας πληροφορεί το οπισθόφυλλο, τα σαρανταοκτώ σεμινάρια του βιβλίου, η λογοτεχνία βρίσκει πάντα τον δρόμο της, ώστε συχνά να κινδυνεύει περισσότερο χάρη σε δόκιμους συγγραφείς που «βάζουν νερό στο κρασί τους» (δεν τους εξαιρεί των «σεμιναρίων» του ο Πανσέληνος γράφοντας γι’ αυτούς, «Αν μπήκε το βιβλίο σας στα ευπώλητα των εφημερίδων, χαρείτε το. Σκεφτείτε όμως μετά πού έχετε κάνει λάθος») παρά χάρη σε επίδοξους συγγραφείς που αναμφισβήτητα τους αφορά το εξαιρετικά σκωπτικό «σεμινάριο»: «Αν δεν αισθάνεστε ότι το έργο σας ξεχωρίζει (ή αν ξέρετε πως έχετε κατασκευάσει ένα ψέμα που ούτε και εσάς δεν πείθει), είναι καιρός να ξεχωρίσετε με την εμφάνισή σας»).

Η τάση γενίκευσης

Ωστόσο παρά την ειδικού τύπου απόχρωση στα 48 σεμινάρια του Πανσέληνου, εύκολα γίνεται αντιληπτή μια τάση γενίκευσης, όπως συμβαίνει πάντα όταν ένας δημιουργός δεν περιορίζεται στην έκφραση της πρωτογενούς του ανησυχίας, αλλά προκειμένου να την κάνει ευρύτερα αποδεκτή, την «στολίζει» μ’ έναν συμβουλευτικό χαρακτήρα. Το γεγονός πως ό,τι «καταγγέλλει» συμβουλεύοντας ο Πανσέληνος δεν θα το συναντούσε κανείς ποτέ στο πεζογραφικό του έργο δεν συνεπάγεται και την έλλειψη ένστασης για όσα φθέγγεται, αφού το υπ’ αριθμόν 16 «σεμινάριό» του που ειδοποιεί «Μην επαναπαύεστε στις μακροπερίοδες φράσεις, που φουσκώνουν με μπόλικες παρενθετικές, για να κρύψετε την κοινοτοπία της σκέψης σας», ωραιότατα φαίνεται να το ακυρώνουν όχι δύσκολα ανιχνεύσιμα κείμενα επίδοξων συγγραφέων αλλά ένας Μαρσέλ Προυστ στην αλλοδαπή κι ένας Αλέξανδρος Κοτζιάς στην ημεδαπή.

Τελικά αν κάτι λείπει στα πολύ ευρηματικά αλλά και χωρίς την παραμικρή δυσπιστία ως προς το αλάθητό τους σεμινάρια του Πανσέληνου είναι μια «ισορροπία» που ακριβώς επειδή θα την αισθανόσουν διαρκώς έτοιμη να ανατραπεί, θα λειτουργούσε προς όφελος και του «αντιδίκου» –γιατί υπάρχει αντίδικος, έστω κι αν δεν ακούμε ποτέ την άποψή του. Μια «επικίνδυνη» βέβαια ισορροπία που θα έκανε τον αξιωματικό χαρακτήρα των «σεμιναρίων», επειδή ακριβώς θ’ αποκαλυπτόταν ευάλωτος, ακόμη πιο αιχμηρό. Κατανοεί βεβαίως κανείς τον «απόλυτο» χαρακτήρα των 48 «σεμιναρίων» του Πανσέληνου, αφού όσο κι αν προσπαθεί ο ίδιος με τον πρόλογό του, που επαναλαμβάνεται αυτούσιος στο οπισθόφυλλο, να «διασκεδάσει» την υπόθεση, αντιλαμβάνεσαι εύκολα την «αγανάκτησή» του για τα σεμινάρια δημιουργικής γραφής που τείνουν να γίνουν θεσμός καθώς τα συνδυάζει μ’ ένα μεγάλο μέρος της πρόσφατης λογοτεχνικής παραγωγής που πάσχει σοβαρά.

Κλαμπ μυημένων

Με λίγα λόγια ιδιοποιείται –μια πραγματικά προσφυής μέθοδος –στοιχεία του καταγγελλόμενου φαινομένου προκειμένου να κάνει ακόμη πιο συνειδητό το σαθρό του πράγματος. Εστω κι αν η αγανάκτησή του τον κάνει, ενώ ο ίδιος ομολογεί πως τα «σεμινάρια» απευθύνονται σε επίδοξους συγγραφείς αλλά και σε αναγνώστες της λογοτεχνίας, προς το τέλος του προλόγου – οπισθόφυλλου να αναθεωρεί λέγοντας πως «οι 48 αυτοί αφορισμοί δεν αποτελούν παρά ένα παιχνίδι με τα πράγματα του σιναφιού μας». Επειδή είναι λίγο δύσκολο να ταιριάξεις το «σινάφι» όπως το εννοεί –και πολύ σωστά –ο Πανσέληνος ως ένα κλαμπ μυημένων με τους επίδοξους συγγραφείς και τους αναγνώστες της λογοτεχνίας, δεν θα υπήρχε κανένα απολύτως πρόβλημα αν ο ίδιος είχε ξεκαθαρίσει ότι τα 48 «σεμινάριά» του απευθύνονται σε πολύ ευρύτερα στρώματα σε σχέση με όσα ονομάζονται, έστω κι αν τότε υπήρχε ο κίνδυνος να μπει στο μάτι του κυκλώνα καθόλα ευυπόληπτων δηλαδή συναδέλφων του.