«Μπόμπα» στο Σουέζ και στη λογοτεχνία

Πόσο κοντά είναι ή επιτρέπεται να είναι η λογοτεχνία και η πολιτική; Μπορεί η επικαιρότητα, τοπική ή διεθνής, να αποτελέσει πηγή έμπνευσης για την τέχνη της μυθοπλασίας; Και κατά πόσο το πνεύμα τού (κάθε) καιρού επιβάλλει θεματικούς περιορισμούς και αφηγηματικές τάσεις; Φιλόδοξα ερωτήματα, πλην όμως ρητορικά, στα οποία η θεωρητική σκέψη επανέρχεται εδώ και αιώνες ομνύοντας άλλοτε στην αυταξία του έργου τέχνης και άλλοτε στη διάνοια της εποχής –τελευταίο παράδειγμα στα σύγχρονα δικά μας η συζήτηση περί «λογοτεχνίας της κρίσης» και της όποιας αισθητικής της.

Στην πράξη βέβαια τα πράγματα είναι συχνά πιο απλά και αυτό έρχεται να μας υπενθυμίσει η επανέκδοση της νουβέλας του Στρατή Τσίρκα Νουρεντίν Μπόμπα. Εργο – προϊόν της εποχής του, χρωστάει τη γέννησή του στην ιστορική συγκυρία και πιο συγκεκριμένα στην κρίση του Σουέζ το 1956 και τον πρόσκαιρο πολιτικό θρίαμβο του Νάσερ. Η επικαιρική αυτή συνθήκη μαζί με την ιδεολογικοπολιτική ευαισθησία του συγγραφέα αποτελούν μάλιστα και τα κλειδιά ανάγνωσης του βιβλίου. Στο εξαιρετικά διαφωτιστικό επίμετρο που συνοδεύει την έκδοση, ο Γιάννης Παπαθεοδώρου προτάσσει το εξής εργογραφικό σχόλιο του ίδιου του Τσίρκα: «Η νουβέλα γράφτηκε μέσα σε δέκα μέρες, αμέσως ύστερα από την εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ, μέσα στην έξαρση και την αγωνιώδικη αναμονή της αντεπίθεσης από τις Δυνάμεις που προστάτευαν τα συμφέροντα των Ευρωπαίων Μετόχων της Διώρυγας». Σπάνια η λογοτεχνία ακολουθεί την πραγματικότητα από τέτοια κοντινή απόσταση, σχεδόν δημοσιογραφική. Και αν το επίθετο «αγωνιώδικη» ακούγεται σήμερα ξεπερασμένο (και είναι), το ίδιο το έργο μας δίνει την αφορμή να ξαναθυμηθούμε τα γεγονότα του 1956 στην Αίγυπτο και τις συνέπειές τους μέσω μιας ολοζώντανης περιγραφής που ισορροπεί θαυμαστά μεταξύ μυθοπλασίας, βιώματος και στράτευσης.

Κοσμοϊστορικές αλλαγές

Ευαίσθητος παρατηρητής του αποικιοκρατικού φαινομένου στην Αίγυπτο ήδη από τα νεανικά του χρόνια, ο Τσίρκας βίωσε τις κοσμοϊστορικές αλλαγές που ακολούθησαν την εθνικοποίηση του Σουέζ ως υπάλληλος εκκοκκιστηρίου βάμβακος στο Ντεϊρούτ –τόπο δράσης, διόλου τυχαία, και του μυθιστορηματικού του ήρωα, Νουρεντίν Μπόμπα. Ο Νουρεντίν Νεμνέμ, «που τον φωνάζανε Μπόμπα γιατί ήταν πολύ δυνατός», είναι φιγούρα αρχετυπική: γεννημένος το 1882, προσωποποίηση της Ανω Αιγύπτου και του κόσμου των φελάχων, θα μεταμορφωθεί από απλό βαρκάρη σε σύμβολο του αγώνα ενάντια στην εξαθλίωση και την αγγλική καταπίεση για λόγους που, όπως μαθαίνουμε, «είχαν σχέση με την επανάσταση του 1919». «Ληστής» για τους αποικιοκράτες, «ράγιες, δηλαδή καπετάνιος» για τον καταπιεσμένο αιγυπτιακό λαό, θα φτάσει να ενσαρκώνει τις πολιτικές προσδοκίες και τα όνειρα ενός ολόκληρου έθνους. Ομως προσοχή. Διότι την ιστορία αυτού του επαναστάτη, ο ανώνυμος αφηγητής δε θα μπορέσει να την ακούσει ολοκληρωμένη από τον γέροντα Μαστρο-Πολύβιο παρά, «[το 1956], όταν οι άνθρωποι μιλούν λεύτερα πια». Η επιλογή των τριών αυτών ημερομηνιών δεν είναι βεβαίως τυχαία: το 1882 παραπέμπει στην έναρξη της αγγλικής κυριαρχίας στην Αίγυπτο· το 1919 στην καταστολή της «εθνικής» επανάστασης του πασά Σαάντ Ζαγλούλ και το 1956 στο annus mirabilis της οριστικής επικράτησης του Νάσερ.

Ο βαρκάρης – επαναστάτης

Το τέχνασμα αυτό, η συναίρεση δηλαδή του χρόνου της δράσης και του χρόνου της αφήγησης μέσω της κατασκευής πραγματολογικών και χρονολογικών αναλογιών, είναι που επιτρέπει στον Τσίρκα τη δημιουργία της «παραβολής Μπόμπα». Και αυτό διότι στο πρόσωπο του βαρκάρη – επαναστάτη, ο συγγραφέας της Τριλογίας θα διαβάσει όχι μόνο το σημείο μηδέν της αντιαποικιακής εξέγερσης αλλά και την προϊστορία της: τη στρατιωτική καταστολή, την οικονομική εκμετάλλευση, τους τοπικούς διαγκωνισμούς για την εξουσία, τους καθημερινούς συμβιβασμούς, την επιθυμία για επιβίωση και τις απόπειρες χειραφέτησης. Για τον Τσίρκα όμως, η βαθιά ιστορική αυτή οπτική, την οποία στις ιστορικές σπουδές θα ονομάζαμε «μετααποικιακή», συνδέεται με δύο άμεσα πολιτικά προβλήματα: αυτό της τύχης της ελληνικής κοινότητας της Αιγύπτου –η οποία θα οδηγηθεί στην έξοδο εξαιτίας ακριβώς της πολιτικής του Νάσερ –και αυτό, ευρύτερο, της κοινωνικής και ταξικής απελευθέρωσης.

Ρωμιός βιοπαλαιστής

Ειδικότερα, για την ελληνική αριστερή διανόηση της παροικίας, στην οποία ανήκει και ο Τσίρκας, η στοίχιση στο πλευρό του ντόπιου εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος αποτελούσε τη μοναδική πιθανότητα επιβίωσης του ελληνισμού της Αιγύπτου. Εμπνευσμένη από τη νασερική ιδεολογία της επανάστασης (ένα μείγμα σοσιαλισμού και παναραβισμού που θεωρητικοποιεί την αναγκαιότητα μιας διπλής ταυτόχρονης εξέγερσης, εθνικής και κοινωνικής), η θέση αυτή ταυτίζει τον αγώνα για εθνική ανεξαρτησία με τα υποκείμενα της κοινωνικής αλλαγής. Οπως σημειώνει και ο Γιάννης Παπαθεοδώρου, «η επινόηση του λαϊκού επαναστάτη Μπόμπα και η αφηγηματική φωνή του ξενιτεμένου “ρωμιού βιοπαλαιστή” μαστρο-Πολύβιου που διηγείται την ιστορία του ενισχύουν τη γενεαλογία της αντίστασης στην αποικιοκρατία αλλά και την προβολή της αλληλεγγύης των καταπιεσμένων Ελλήνων και Αιγυπτίων στο πλαίσιο μιας συμμαχίας των υπάλληλων κοινωνικών ομάδων και τάξεων».

Φυσικά, η προσδοκία μια τέτοιας πολιτικής εξέλιξης δεν ευοδώθηκε ποτέ –πώς θα μπορούσε άλλωστε; Στην πραγματικότητα μάλιστα, η παράλογη, ίσως, ιδέα ενός κοινού αγώνα των ελληνικών και αιγυπτιακών λαϊκών στρωμάτων διαψεύστηκε με τον χειρότερο δυνατό τρόπο. Οφείλει όμως κανείς να αναγνωρίσει ότι η εποχή κορύφωσης των αντιαποικιακών αγώνων αποτέλεσε επίσης την τελευταία στιγμή ειλικρινούς πίστης στο επαναστατικό πρόταγμα και τους μετασχηματισμούς του. Από αυτή την άποψη, ο Νουρεντίν Μπόμπα περιγράφει τα τελικά στάδια μετάβασης προς την αναπόφευκτη έξοδο –κυριολεκτικά (από την Αίγυπτο) και μεταφορικά (από την ουτοπία). Το βίωμα και η στράτευση του συγγραφέα θα βρουν επομένως με αυτό τον τρόπο κοινή διέξοδο στη μυθοπλασία όσο και αν η εν λόγω ισορροπία αποδεικνύεται συχνά δύσκολη.

Αισθητική και πολιτική