Ενα δαχτυλίδι με το όνομα Ελλάδα

Γιατί ένα χρυσό δαχτυλίδι με την προτομή της Αθηνάς φέρει το όνομα Ελλάς; Από ποιον πολύτιμο λίθο ήταν φτιαγμένο το επίσης σπάνιο δαχτυλίδι που φορούσε η σύζυγος του διασημότατου επάρχου της Μακεδονίας στις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ.; Γιατί τα κοσμήματα μιας γυναίκας της ίδιας εποχής είχαν σχήμα λυχναριού; Και για ποιον λόγο η νεαρή Ολυμπιάδα είχε επιλέξει να φορά ένα δαχτυλίδι με παράσταση του Ασκληπιού;

Οι απαντήσεις ήταν κρυμμένες εδώ και πολλές δεκαετίες σε έναν χώρο όπου σπάνια γίνονται ανασκαφές: στην αποθήκη του Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης. Εκεί έχει καταλήξει ο πλούτος κοσμημάτων που «συνόδευαν» τις ιδιοκτήτριές τους στις σαρκοφάγους κατά το ταξίδι προς την αιωνιότητα, ο οποίος κατάφερε να γλιτώσει από τις επιδρομές των αρχαιοκαπήλων. Χαρακτηριστικό είναι ότι από τις περίπου 300 μαρμάρινες σαρκοφάγους και οστεοθήκες που εντοπίστηκαν στα νεκροταφεία της Θεσσαλονίκης, ελάχιστος αριθμός περιείχε εκτός από οστά και κάποια κτερίσματα.

Τα κοσμήματα αυτά έπεσαν στο πέρασμα του καιρού σε «αφάνεια», καθώς δεν κατάφεραν να κερδίσουν μια θέση κάτω από τα φώτα των προθηκών. Για πρώτη φορά, λοιπόν, οι προβολείς έπεσαν πάνω τους χάρη στην προϊσταμένη της Εφορείας Πόλης Θεσσαλονίκης (μέχρι πρόσφατα και διευθύντρια του Αρχαιολογικού Μουσείου) Τζένη Αδάμ – Βελένη και την αρχαιολόγο Ανναρέτα Τουλουμτζίδου, οι οποίες αποκάλυψαν την ταυτότητα και τον ρόλο των ευρημάτων αυτών. Ολα αυτά σε ανακοίνωσή τους στο πλαίσιο της ετήσιας παρουσίασης του αρχαιολογικού έργου στη Μακεδονία και τη Θράκη υπό τον τίτλο «Χρυσά κτερίσματα σε σαρκοφάγους της Θεσσαλονίκης. Ιστορικά και κοινωνικά συμφραζόμενα». «Πρόκειται για ευρήματα που δεν έχουν ώς τώρα δημοσιευτεί και τα οποία καταφέραμε να συσχετίσουμε με τις σαρκοφάγους στις οποίες ανήκουν χάρη στο πρόγραμμα ψηφιοποίησης του αρχαιολογικού υλικού που εφαρμόζει το υπουργείο Πολιτισμού» έλεγε χθες στα «ΝΕΑ» η Τζένη Αδάμ – Βελένη για τα πολύτιμα (κατά κύριο λόγο χρυσά) ευρήματα από δέκα σαρκοφάγους της Θεσσαλονίκης, οι οποίες είχαν ανακαλυφθεί την περίοδο 1929-1963. Σήμερα εκτίθενται στον αύλειο χώρο του Αρχαιολογικού Μουσείου, ενώ κάποιες δεν είχαν ανοιχθεί έως και το 1996.

ΤΟ ΟΝΟΜΑ ΕΛΛΑΣ. Ενα και μοναδικό, εξαιρετικά σπάνιο, εύρημα έκρυβε μία από τις πέντε σαρκοφάγους που βρέθηκαν το 1929 κατά τη διάνοιξη της οδού Λαγκαδά. Πρόκειται για ένα χρυσό δαχτυλίδι, στη σφενδόνη του οποίου απεικονίζεται η προτομή της θεάς Αθηνάς, ενώ εκατέρωθεν είναι χαραγμένο το όνομα της κατόχου του στη δοτική: Ελλάδι. Το όνομα Ελλάς απαντά μόλις δύο φορές στη Μακεδονία και πέντε στην Αθήνα. «Σε συνδυασμό με την αττική προέλευση της σαρκοφάγου και τις ομοιότητες της παράστασης με χάλκινες κοπές της Αθήνας, θα μπορούσε να υποτεθεί ότι η Ελλάς καταγόταν από την Αθήνα και είχε έρθει ως νύφη στη Μακεδονία» σχολιάζει η προϊσταμένη της Εφορείας για το εύρημα που χρονολογείται μεταξύ 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ.

Με γαλάζιο ζαφείρι ήταν διακοσμημένο ένα άλλο επίσης σπάνιο δαχτυλίδι που βρέθηκε στη μοναδική ενεπίγραφη αττική σαρκοφάγο της Θεσσαλονίκης. Ο πολύτιμος λίθος, το σχήμα του οποίου μοιάζει με δάκρυ, φαίνεται πως αρχικά ήταν σκουλαρίκι (αν κρίνει κάποιος από μια μικρή οπή στο στενό του άκρο) πριν μετατραπεί σε δαχτυλίδι για την Ποπλία Αντία Δαμοκρατία από την Παυταλία της Θράκης, σύζυγο του διασημότατου (virperfectissimus) –όπως ήταν ο τίτλος του –επάρχου Μακεδονίας Βιτάλιου Ρεστιτούτου.

Από την ίδια σαρκοφάγο θεωρείται σημαντικότερη ως εύρημα η διπλή χρυσή δανάκη (νόμισμα – συνοδεία στον νεκρό για να πληρώσει στον Χάροντα τα ναύλα διέλευσης στον άλλο κόσμο) με την κεφαλή του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη μία όψη και τον γυμνό Αλέξανδρο καθισμένο σε βράχο πλάι στον Βουκεφάλα στην άλλη, ενώ υπάρχει η επιγραφή με το όνομα του στρατηλάτη.

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΛΑΤΡΙΑ. Μία ακόμη δανάκη με απεικόνιση του έφιππου Αλεξάνδρου να κυνηγά λιοντάρι, σε άλλη σαρκοφάγο που βρέθηκε σε οικόπεδο της οδού Βασιλίσσης Σοφίας 32 το 1957, οδηγεί τους επιστήμονες στο συμπέρασμα ότι «δεν πρόκειται για σύμπτωση, δεδομένης και της λατρείας που απολάμβαναν ο Αλέξανδρος και μέλη της οικογένειάς του στην πόλη, στο βόρειο άνδηρο της Ρωμαϊκής Αγοράς. Η παρουσία των δανακών υπερβαίνει το στενό πλαίσιο του χαρώνειου οβολού και προσθέτει τεκμήρια για την αλεξανδρολατρία της εποχής, ιδίως μεταξύ των μελών των ανώτερων τάξεων, θυμίζει τη μομφή του Ιωάννη Χρυσοστόμου προς όσους φορούσαν έναν αιώνα αργότερα χάλκινα νομίσματα του στρατηλάτη ως φυλακτά».

Στην έξαρση της αλεξανδρολατρίας στη Μακεδονία του 2ου και 3ου αιώνα μ.Χ. οφείλεται και το γεγονός ότι η γόνος μιας από τις σπουδαιότερες οικογένειες της Θεσσαλονίκης, της οποίας τα μέλη διατέλεσαν Μακεδονιάρχες, αρχιερείς της αυτοκρατορικής λατρείας και ιερείς του θεού Φούλβου, η Παντονείκη, έδωσε στην εγγονή της το όνομα Ολυμπιάδα στα μισά του 3ου αιώνα μ.Χ. Και στη μικρή αυτή που ετάφη στη μαρμάρινη σαρκοφάγο μαζί με τη γιαγιά της φαίνεται πως ανήκει ένα μικρό δαχτυλίδι με παράσταση Ασκληπιού, γεγονός που υποδηλώνει την επιθυμία να τεθεί το κορίτσι υπό την προστασία του ιατρού θεού.