Αν και λίγους μήνες πριν βρισκόταν στην Ελλάδα για την παρουσίαση του πρώτου μυθιστορήματός του, «Φαύλος Κύκλος», ο Ιβαν Σέρσεν είχε επισκεφθεί τη χώρα και ως υπεύθυνος ενός μικρού εκδοτικού οίκου ονόματι Sandorf ή σαν ατζέντης λογοτεχνών από την πρώην Γιουγκοσλαβία. Η πρώτη του φορά ήταν το 2012 στη Διεθνή Εκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης, όταν το μεν υπουργείο Πολιτισμού της Κροατίας τον είχε επιφορτίσει με την προώθηση των συμπατριωτών ομοτέχνων του, ο δε 39χρονος είχε παρουσιάσει κροάτες συγγραφείς του 19ου αιώνα, που καταπιάνονταν με έργα της λατινικής και της αρχαίας ελληνικής γραμματείας.

Η παράδοση της χώρας του στην κλασική φιλολογία διαδόθηκε τότε, ο Σέρσεν όμως, εκδότης μεταφράσεων του Νίκου Καζαντζάκη στα κροατικά (και μάλιστα έργων όπως οι «Αδερφοφάδες»), ήξερε ότι Ελλάδα και Κροατία έχουν περισσότερα κοινά: «Μοιραζόμαστε την ίδια ιστορία σε πολλά επίπεδα και φυσικά, τη βαλκανική παράδοση», έλεγε στο «Βιβλιοδρόμιο». «Από τους οθωμανικούς χρόνους δίναμε παρόμοιους αγώνες και είχαμε κοινά σημεία έλξης, όπως την Κωνσταντινούπολη. Ισως ήμουν θετικά προκατειλημμένος, όμως από την πρώτη επίσκεψη στην Ελλάδα ήξερα πού βρισκόμουν».

Του λιναριού τα πάθη

Μέσα από μια διαφορετική διαδικασία πολιτισμικών ανταλλαγών, ο Σέρσεν έγραψε τον «Φαύλο Κύκλο», ένα μυθιστόρημα με πρωταγωνίστρια μια νεαρή από τη Νιγηρία, που φυλακίζεται στη Βαυαρία και αντιμετωπίζει το ελεφάντινο πόδι του γερμανικού κράτους επειδή είναι πρόσφυγας χωρίς επίσημα έγγραφα. Σημαντική παράλειψη για κάποιους θεσμούς ή πολίτες της Ευρώπης και μάλλον για αυτό η βασανισμένη αλλά αισιόδοξη Ουχουνόμα περνά του λιναριού τα πάθη, χωρίς καν να είναι ύποπτη λ.χ. για τρομοκρατία.

Η ιστορία της αποτυπώνεται με κάτι παραπάνω από τη διεισδυτικότητα ενός συγγραφέα, αν και ο Σέρσεν δεν επιδόθηκε σε κάποια έκτακτη έρευνα. Η σύζυγός του είναι Νιγηριανή, μέλος μιας διασποράς που έπειτα από εμφυλίους και δικτατορίες (που ακολούθησαν την ανεξαρτησία της χώρας τη δεκαετία του ’60) έφτασε σε ανυπολόγιστα μεγέθη. «Είχα την ευκαιρία να επισκεφθώ συγγενείς της γυναίκας μου σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις και να ακούσω τις ιστορίες τους», εξηγούσε ο Κροάτης. «Κάποιες, είναι ιστορίες επιτυχίας. Οι περισσότερες είναι ιστορίες ανθρώπων που αγωνίζονται χρόνια να αποκτήσουν χαρτιά και να εγκατασταθούν κάπου. Ενιωθα ότι υπήρχε μια αφήγηση που δεν είχε ακουστεί: εκείνων που μετακινούνται διαρκώς, χωρίς να αναγνωρίζονται πουθενά».

Αλληλεγγύη και σκληράδα

Απέναντι στην Ουχουνόμα, το προσωπικό της γερμανικής φυλακής είναι παγερά αδιάφορο. Ο καθολικός ιερέας δεν την κακοποιεί σεξουαλικά, όπως συνηθίζει, γιατί φοβάται ότι η νεαρή πάσχει από AIDS. Μια γερμανίδα δημοσιογράφος την αντιμετωπίζει απλώς ως πηγή πληροφοριών. Μόνο ορισμένες συγκρατούμενές της, από τα Βαλκάνια, την Αφρική ή τις χώρες του πρώην Ανατολικού Μπλοκ, της συμπαραστέκονται με ένα μείγμα αλληλεγγύης και σκληράδας. Την ίδια στιγμή, η Ουχουνόμα παρατηρεί τον σύγχρονο γερμανικό πολιτισμό, αντιπαραβάλλοντας την αφθονία τεχνητού φωτός στην Ευρώπη και φυσικού στην Αφρική, ενώ μαθαίνει να πιστεύει στο δικό της όραμα ευτυχίας, «που δεν αφορούσε όσα έλεγε, έκανε ή σκεφτόταν κάποιος άλλος».

«Η φυλακή είναι ο τελευταίος σταθμός, το αδιέξοδο μιας κοινωνίας», σχολίαζε ο Σέρσεν. «Εντός της, ένας πρόσφυγας χωρίς έγγραφα δεν έχει καμία δύναμη –δεν χρειάζεται να γνωρίζει από διεθνείς σχέσεις για να το αντιληφθεί. Μέχρι να οριστεί η μοίρα του, αποτελεί μια διαρκή εκκρεμότητα. Καταλαβαίνει όμως όσα συμβαίνουν στο σώμα του, έχει τον χρόνο να διαπιστώσει ποιοι αποφασίζουν και ποιοι υφίστανται τις αποφάσεις και σκέφτεται υπαρξιακά. Παρατηρεί πώς χρησιμοποιούν τα δικαιώματά τους όσοι τα κατέχουν. Συγκρίνεται μαζί τους όπως τα παιδιά με τους γονείς, τα οποία απορούν που εκείνοι έχουν τόσες δυνατότητες, αλλά είναι αναγκασμένοι να δουλεύουν».

Homo Sacer

Ποια είναι λοιπόν η γνώμη του για τη θεσμική στάση της Ευρωπαϊκής Ενωσης απέναντι σε ανθρώπους που, καθώς στερούνται εγγράφων, βασανίζονται λες και δεν αρκεί που συνιστούν πάσχοντα σώματα; Η απάντησή του περιλαμβάνει τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν. Ο ιταλός φιλόσοφος μίλησε για τον «Homo Sacer», τον «καταραμένο άνθρωπο», που στο ρωμαϊκό δίκαιο αναφερόταν σε όποιον είχε κριθεί από την κοινότητα για κάποιο έγκλημα, επιτρεπόταν να σκοτωθεί ατιμωρητί, απαγορευόταν όμως να θυσιαστεί για θρησκευτικούς λόγους. Στη σημερινή Δύση, οι «Homo Sacer» είναι, τηρουμένων των αναλογιών, οι παράνομοι μετανάστες: ούτε να ενταχθούν σε μια ανώτερη επιδίωξη της κοινότητας μπορούν, ούτε έχουν αξία εντός της. Κι αν στο μυθιστόρημα του Σέρσεν φαίνεται ότι οι «καλοί» και οι «κακοί» είναι σαφώς διαχωρισμένοι, είναι γιατί καμιά φορά ίσως συμβαίνει έτσι ακριβώς. Η Ουχουνόμα είναι μια γυναίκα από την Αφρική, θύμα trafficking, χωρίς χαρτιά, σε μια Ευρώπη-φρούριο. Ο ιερέας της φυλακής δικαιολογεί τα εγκλήματά του στη βάση μιας υποτιθέμενης ανωτερότητάς του, πιστεύοντας ταυτόχρονα ότι ο Θεός έχει να ασχοληθεί με σοβαρότερα πράγματα. «Ο χαρακτήρας του δεν αντιπροσωπεύει τόσο την Εκκλησία, όσο τους κάθε λογής καταπιεστές», κατέληγε ο Σέρσεν. «Θα μπορούσε να έχει οποιαδήποτε θέση εντός του συστήματος. Ο Εμπερμαϊερ είναι σαν τον γονιό που τιμωρεί το παιδί επειδή έκανε κάποιο λάθος και δικαιολογεί την τιμωρία με την ανάγκη συντήρησης του συστήματος. Χωρίς κανόνες, τα συστήματα καταρρέουν. Και πολύ συχνά οι κανόνες επιβάλλονται μόνο και μόνο για να συντηρούν συστήματα που αν ήταν χαλαρά δεν θα ήλεγχαν κανέναν».

Φέλα Κούτι

Ο ήρωας της Δυτικής Αφρικής

Φορέας της ικανότητας της μεταφρασμένης λογοτεχνίας να γκρεμίζει όχι μόνο στερεότυπα, αλλά και την παντελή άγνοια για μια χώρα και τους ανθρώπους της –καλύτερα και από ένα ταξίδι στα μέρη τους –ο «Φαύλος Κύκλος» του Ιβαν Σέρσεν περιλαμβάνει διάφορες αναδρομές στο παρελθόν της πρωταγωνίστριάς του, της Ουχουνόμα, όταν εκείνη ζούσε στη Νιγηρία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, η περιγραφή της πάνδημης κηδείας του νιγηριανού μουσικού Φέλα Κούτι (1938-1997), θρύλου του άφρομπιτ, αλλά και ακτιβιστή –με τον τρόπο του –υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Η παρουσία του στο μυθιστόρημα ενός συγγραφέα που έχει μεταφράσει τις βιογραφίες του Φρανκ Ζάπα και του Χένρι Ρόλινς δεν οφείλεται σε αποκλειστικά μουσικούς λόγους: «Στην Κροατία είχαμε ως ήρωες, πολεμιστές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου», εξηγούσε ο Σέρσεν. «Στη Δυτική Αφρική, ο Φέλα Κούτι αντιμετωπίζεται ως ήρωας γιατί θυσίασε την ασφάλεια, την οικονομική σταθερότητα ή την οικογένειά του, για να κάνει τους ανθρώπους ελεύθερους. Στην κηδεία του παραβρέθηκαν άνθρωποι ανεξαρτήτως κοινωνικού στάτους και προέλευσης. Ολοι ήξεραν ότι δεν είχε πεθάνει μόνο ένας άνθρωπος, αλλά ένα σύμβολο αντίστασης».

Ivan Sersen

Φαύλος Κύκλος

Εκδ. Καστανιώτη, 2017, Μτφ. Ισμήνη Ραντούλοβιτς, σελ. 208

Τιμή: 15 ευρώ

Τελευταία Νέα