Για οποιονδήποτε από τους «πρωταγωνιστές» στο βιβλίο της αυστραλέζας ιστορικού Σίλα Φιτζπάτρικ η ανάγνωσή της θα ήταν από παράδοξη έως αντισοβιετική. Για τους «συμβούλους του Στάλιν», την ομάδα δηλαδή που συμμετείχε στη διακυβέρνηση της πρώην Σοβιετικής Ενωσης, την ιστορία την κινούσαν οι οικονομικές συνθήκες και αιτίες. Πάντως όχι τα άτομα και οι αλληλεπιδράσεις τους, όπως θέλει η Φιτζπάτρικ. Κι όμως, η στατιστική του σταλινικού τρόμου εκτός από αμείλικτους αριθμούς –δέκα εκατομμύρια χωρικούς που εκτελέστηκαν ή εξοντώθηκαν μέσω καταναγκαστικών έργων, 600.000 νεκρούς στον Μεγάλο Τρόμο και δύο εκατομμύρια στα γκουλάγκ –περιλαμβάνει τους παράλληλους βίους ορισμένων από τα πρόσωπα τα οποία (συν)δημιούργησαν τη Σοβιετική Ενωση.

Για τον Στάλιν ως δικτάτορα που συνέβαλε στη διαμόρφωση του 20ού αιώνα έχουν γραφεί πολλές βιογραφίες από δυτικούς ιστορικούς –ανάμεσά τους εκείνες των Ρόμπερτ Σέρβις («Stalin: a biography», 2005), Σάιμον Σίμπαγκ Μοντεφιόρε («Η αυλή του κόκκινου τσάρου», Ποταμός, 2005), Ζαν Ζακ Μαρί («Στάλιν», Οδυσσέας, 2003), Αλαν Μπούλοκ («Hitler – Stalin: parallel lives», Vintage, 1993). Η Σίλα Φιτζπάτρικ, διακεκριμένη ιστορικός, ειδικευμένη στη Σοβιετική Ενωση, σήμερα διδάσκει στο Πανεπιστημιο του Σίδνεϊ και συνεισφέρει στη σταλινική ιστοριογραφία αναδεικνύοντας μία διάσταση διαφορετική. Την ομάδα που λειτουργούσε πέριξ του Στάλιν και υπό τις κατευθύνσεις του, αλλά πάντως σε σχέση διαλεκτική μαζί του. Στα κεφάλαια του βιβλίου «Οι σύμβουλοι του Στάλιν», που κυκλοφόρησε πρόσφατα από το Μεταίχμιο, η Φιτζπάτρικ ανιχνεύει την άνοδο και την πτώση των σταλινικών συντρόφων. Η πινακοθήκη περιλαμβάνει τον Μπέρια και τον Γεζόφ, τον Μόλοτοφ, τον Καγκανόβιτς, τον Μικογιάν, τον Μαλενκόφ, τον Βοροσίλοφ, τον Καλίνιν, τον Αντρέγεφ, τον Χρουστσόφ κ.ά., ενώ παράλληλα αναδεικνύεται η εποχή του Μεγάλου Τρόμου, κατά την έκφραση που κατοχύρωσε ο Ρόμπερτ Κόνκουεστ. Οπως επισημαίνει η ιστορικός, «η ομάδα ήταν συνυπεύθυνη, αλλά ο άνθρωπος που έπαιρνε τις πρωτοβουλίες για όλες τις ενέργειες καταστολής και χάραζε τις πολιτικές ήταν ο Στάλιν». Κι όμως, όπως σημειώνεται στο βιβλίο, «όταν αυτός πέθανε, κατάφερε κάτι που δεν περίμενε κανείς: να λειτουργήσει ως ομάδα ηγεσίας χωρίς αυτόν».

Στο τέλος ο Χρουστσόφ αναδεικνύεται, ως γνωστόν, στον ηγέτη που φέρει εις πέρας την περίφημη «αποσταλινοποίηση» του 1956 αποκαθιστώντας τα θύματα των εκκαθαρίσεων, ενώ ο Αρμένιος Αναστάς Μικογιάν θα αποδειχθεί ο «μεγάλος επιζών της σοβιετικής πολιτικής». Θα ενταχθεί στην ομάδα του Στάλιν στη Μόσχα το 1926, θα ξεχωρίσει για την αντίσταση που πρόβαλλε στις εκτελέσεις και θα γίνει πρόεδρος του Ανωτάτου Σοβιέτ από το 1957 ώς το 1965, οπότε θα αποσυρθεί από την ενεργό υπηρεσία με τις ανάλογες τιμές.

Η 78χρονη Σίλα Φιτζπάτρικ έχει ζήσει πενήντα χρόνια εκτός Αυστραλίας –στην Αγγλία, στην ψυχροπολεμική ΕΣΣΔ και τις ΗΠΑ –και έχει διδάξει στα Πανεπιστήµια του Σικάγου, του Τέξας και της Νέας Υόρκης (Κολούµπια). Για το επιστηµονικό της έργο έχει κερδίσει πολλές διακρίσεις, µεταξύ των οποίων η βράβευσή της το 2012 από την Αμερικανική Ενωση Ιστορίας –η υψηλότερη διάκριση στον τοµέα των ιστορικών σπουδών στις ΗΠΑ. Είναι µέλος της Αµερικανικής Ακαδηµίας Τεχνών και Επιστηµών καθώς και µέλος της Αυστραλέζικης Ακαδηµίας Ανθρωπιστικών Σπουδών. Αλλα βιβλία της είναι τα «The Russian Revolution», «Everyday Stalinism», «Tear Off the Masks!», «A Spy in the Archives».

Ποια ήταν τα κριτήρια όταν διάλεγε ο Στάλιν τους «ανθρώπους» του;

Επρεπε να είναι ικανοί και πιστοί στον ίδιο.

Ποιος, θα λέγατε, ότι αποδείχθηκε ο καλύτερος μαθητής του ή εκείνος που έμαθε να επιβιώνει καλύτερα;

Λίγο πολύ όλοι απέκτησαν ικανότητες πολιτικής επιβίωσης. Οι περισσότεροι από αυτούς, κυρίως ο Μόλοτοφ, ο Μικογιάν, ο Μπέρια και ο Χρουστσόφ, απέκτησαν και σημαντικές ικανότητες διακυβέρνησης.

Ενα από τα παραδείγματα που χρησιμοποιείτε για να περιγράψετε πώς λειτουργούσαν οι σύμβουλοί του είναι οι αθλητές μιας ομάδας και ο προπονητής τους. Σ’ αυτή την περίπτωση, ποιος ήταν ο σκοπός και το έπαθλό τους;

Επιθυμούσαν, όπως το έθεταν ο ίδιοι, να “χτίσουν τον σοσιαλισμό”: να εφαρμόσουν, δηλαδή, και να προωθήσουν ένα ταχύ μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα στη Σοβιετική Ενωση. Κάτι τέτοιο ήταν εμφανές εν μέρει στον ανταγωνισμό τους με την καπιταλιστική Δύση. Εάν θελήσει λοιπόν κανείς να επεκτείνει τη μεταφορά της «ομάδας», μπορεί να πει ότι ήθελαν να κερδίσουν το παγκόσμιο οικονομικοπολιτικό παιχνίδι με τη Δύση.

Θα ήταν ο Στάλιν διαφορετικός πολιτικός χωρίς την ομάδα του; Μέχρι ποιο σημείο τον επηρέαζαν;

Είναι πάντα δύσκολες οι υποθετικές ερωτήσεις. Κάποιες φορές οι σύμβουλοι λειτουργούσαν σαν φρένο στον Στάλιν. Αλλοι υπήρξαν πολύτιμη πηγή εξειδικευμένων πληροφοριών για τον ίδιο λόγω του τομέα που ο καθένας έλεγχε. Μετά τον Πόλεμο τα μέλη της ομάδας σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο τέθηκαν επικεφαλής σε σημαντικούς τομείς κυβερνητικής πολιτικής έχοντας ελάχιστη βοήθεια από τον Στάλιν, το ενδιαφέρον του οποίου εκείνη την περίοδο είχε εστιαστεί στην ασφάλεια, την εξωτερική πολιτική και το εβραϊκό ζήτημα.

Στην κατανομή εξουσιών οφείλεται και η επιτυχής έκβαση στο μέτωπο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου;

Η κατανομή εξουσιών στο ανώτατο επίπεδο υπήρξε χωρίς αμφιβολία σημαντική, αλλά εξίσου σημαντικό ήταν το γεγονός ότι μετά το διάλειμμα στα τέλη της δεκαετίας του 1930 λειτούργησαν ξανά ως ομάδα (οι στρατιωτικές υποθέσεις ήταν κάτι διαφορετικό: μόνο ο Στάλιν τις διαχειριζόταν ως ηγέτης του Πολίτμπιρο μαζί με τους ανώτερους στρατιωτικούς αξιωματούχους).

Μπορεί το πορτρέτο του Στάλιν και της ομάδας του να μας υποδείξει κάτι για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί ο Πούτιν και η ρωσική ελίτ;

Πιθανότατα. Αλλά η ομάδα του Στάλιν δεν ελεγχόταν για διαφθορά σε οικονομικό επίπεδο. Ακόμη και στα κατώτερα στρώματα οι πιθανότητες για διαφθορά και χρηματισμό ήταν μικρότερες από την εποχή του Μπρέζνιεφ –ούτε συζήτηση για τη μετασοβιετική Ρωσία. Δεν γνωρίζω πολλά για τους ανθρώπους που περιστοιχίζουν τον Πούτιν, αλλά δεν έχω την αίσθηση ότι λειτουργεί κάτι σαν ομάδα έμπειρων πολιτικών -τύπου Πολίτμπιρο -, επιφορτισμένων με έναν διακριτό τομέα ευθύνης ο καθένας.

Σύμφωνα με τα δικά σας κριτήρια, ποια ήταν η μεγαλύτερη επιτυχία και ποια η αποτυχία της ομάδας του Στάλιν;
Η μεγαλύτερη επιτυχία ήταν η νίκη στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο πλαίσιο, εξάλλου, της δεκαετίας του 1930 ή ακόμη και του 1950, τα κατάφεραν αρκετά καλά στον οικονομικό εκσυγχρονισμό (καταβάλλοντας το αντίστοιχο κόστος καθώς έριξαν το βάρος στη βαριά βιομηχανία και την άμυνα εις βάρος της κατανάλωσης). Η κατάσταση αλλάζει βέβαια από τη δεκαετία του 1970 κι ύστερα, όταν μένουν πίσω στην «επανάσταση της πληροροφίας» και της τεχνολογίας. Ενα από τα μεγαλύτερα λάθη πολιτικής (του Στάλιν, βέβαια, όχι της ομάδας, η οποία αντιτίθετο παθητικά) ήταν ο αντισημιτισμός της μεταπολεμικής περιόδου, που προκάλεσε τεράστια κοινωνική (αλλά και σε διεθνές επίπεδο) ζημιά. Οι Μεγάλες Εκκαθαρίσεις στα τέλη της δεκαετίας του 1930 ήταν πάλι πρωτοβουλία του Στάλιν, αλλά οι εκκαθαρίσιες των Εβραίων υπήρξαν μεγαλύτερες και πιο καταστροφικές. Η κολεκτιβοποίηση ή μάλλον οι εκκαθαρίσεις των κουλάκων (σ.σ.: μεγαλοαγροτών) και του Τρόμου που επέφεραν θα έμπαιναν επισης στη λίστα των αποτυχιών, αλλά τουλάχιστον σ’ αυτή την περίπτωση φαινόταν προς τα έξω ένας «στόχος», που λίγο ή πολύ έβγαζε νόημα για τους Ρώσους.

Διαφορές

Ο Χίτλερ δεν είχε «ομάδα»

Ποιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετωπίσατε ως ιστορικός για να φωτίσετε το σταλινικό παρελθόν;

Οι συλλογές εγγράφων και τα αρχεία που ανακαλύπτει κανείς ρίχνουν φως σε συγκεκριμένους τομείς αφήνοντας άλλους στο σκοτάδι. Αυτό ίσως οφείλεται στην εσκεμμένη εκκαθάριση των αρχείων, αλλά πολύ συχνότερα στον τρόπο με τον οποίο λειτουργούσε η γραφειοκρατία (συγκέντρωνε δεδομένα για τους τομείς που την εξυπηρετούσαν). Το να φωτίσεις το παρελθόν είναι εξίσου δύσκολο επειδή τα έγγραφα της επίσημης γραφειοκρατίας –πάντοτε σημαντικές πηγές για την πολιτική ιστορία –δεν περιέχουν σε γενικές γραμμές συναρπαστικά στοιχεία. Στην περίπτωση της Σοβιετικής Ενωσης το εμπόδιό μας είναι η ανεπάρκεια ιδιωτικών περιγραφών από τους ηγέτες (με την εξαίρεση του Στάλιν εν μέρει). Διαθέτουμε ομολογουμένως απομνημονεύματα που γράφηκαν χρόνια μετά τα επίμαχα γεγονότα από τους πολιτικούς ή συγγενείς τους, αλλά το πρόβλημα είναι ότι γράφηκαν για να εξωραΐσουν τον πολιτικό στον οποίο αναφέρονται. Εξάλλου, το να φέρεις το παρελθόν στο παρόν αποδεικνύεται προβληματικό ειδικά στην περίπτωση της σοβιετικής ιστορίας, καθώς πολλοί αναγνώστες έχουν προκαθορισμένες απόψεις και πιστεύουν ότι γνωρίζουν ήδη την ιστορία.

Γιατί είναι πιο δύσκολο να μιλήσει κανείς για την «ομάδα του Χίτλερ»;

Ο Χίτλερ δεν συναντούσε τους συντρόφους του σε τακτική βάση ως μια ομάδα που αποφάσιζε κατευθύνσεις πολιτικής όπως ο Στάλιν. Δεν διέθετε ένα σώμα, όπως το Πολίτμπιρο, και απ’ όσο γνωρίζω δεν χρησιμοποιούσε καν τον όρο «ομάδα» για την ανώτερη ηγεσία. Ο Χίτλερ συνήθιζε να αφήνει μάλλον τους ανθρώπους του να κάνουν το δικό τους και να λύνουν μόνοι τις μεταξύ τους διαφορές. Ο Στάλιν, από την άλλη, ήθελε να είναι υπεράνω των διαφορών μεταξύ των μελών της ομάδας και να τις ελέγχει.

Στο βιβλίο χρησιμοποιείτε συχνά μαρτυρίες που άφησαν τα παιδιά των σοβιετικών ηγετών. Μπήκατε κάποια στιγμή στη θέση τους για να τα καταλάβετε;

Οχι, η συμπάθεια προς την ομάδα ή μέλη της δεν υπήρξε ποτέ στόχος μου. Θέλησα να τους κατανοήσω –πώς λειτουργούσαν και τι άλλο περιλάμβανε η ζωή τους –και η οικογένεια είναι σημαντική υπ’ αυτό το πρίσμα.

Sheila Fitzpatrick

Οι σύμβουλοιτου Στάλιν

Μτφ. Γιώργος Μπαρουξής,

Εκδ. Μεταίχμιο, 2018, σελ. 656,

Τιμή: 18 ευρώ