Με δυο απόψεις, με δυο πατρίδες

Ο Πόλεμος του Βιετνάμ έχει χαρακτηριστεί σαν ο πρώτος τηλεοπτικός πόλεμος. Η τηλεόραση στην αρχή, κατά το χρονικό διάστημα στο οποίο εκτυλίσσονταν, και ο κινηματογράφος αργότερα, σαν περίληψη και ανάλυση τόσο της ψυχοσύνθεσης του πολεμιστή που πήρε μέρος σ’ αυτόν αλλά και κατ’ επέκταση σαν ανάλυση του πολέμου, σαν καθρέφτης της γενικότερης αμερικανικής κοινωνίας αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ίδιας της σύρραξης στη Νοτιοανατολική Ασία. Ισως περισσότερο κι από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Πόλεμος στο Βιετνάμ εμφανίστηκε στα μίντια σαν μια παρανοϊκή έκφραση της πολιτικής των άκρων του 20ού αιώνα. Ταυτόχρονα πρόκειται μάλλον για τη μοναδική περίπτωση που η Ιστορία –στη δημόσια τουλάχιστον έκφανσή της –γράφτηκε από τους ηττημένους και όχι απ’ τους νικητές. Ο ίδιος ο πόλεμος στα μάτια του μέσου κατοίκου της Αμερικής ή της Ευρώπης είναι εμφανώς επηρεασμένος απ’ αυτό το «καλλιτεχνικό θέαμα» του «Αποκάλυψη τώρα», του «Πλατούν», του «Φόρεστ Γκαμπ» ή έστω του «Καλημέρα Βιετνάμ» και πάντα από την οπτική γωνία του αμερικανού στρατιώτη που βρίσκεται στη μέση της αφιλόξενης βιετναμέζικης ζούγκλας.

Αλλοτριωμένος Μερσό

Ο Συνοδοιπόρος του Βιέτ Ταν Νουέν ταράζει αυτό το δεδομένο δυτικό παράδειγμα προσφέροντας μια διαφορετική οπτική γωνία, αυτή του Βιετναμέζου, αυτή του Βιετκόνγκ, αλλά σε συνδυασμό με την καθολική εμβάπτυνσή του στο αμερικανικό, δυτικό περιβάλλον. Ο ήρωας του Συνοδοιπόρου είναι ένας βορειοβιετναμέζος πράκτορας ο οποίος μετά την πτώση της Σαϊγκόν το 1975 καταλήγει στο Λος Αντζελες σαν μετανάστης και προσπαθεί μάταια να ενταχθεί στην τοπική κοινωνία. Οδηγείται πίσω στην Ασία σαν σύμβουλος κατά τη διάρκεια του γυρίσματος μιας ταινίας για το Βιετνάμ, η οποία για εκείνον θα ορίσει άλλη μια αποτυχία, για να καταλήξει αιχμάλωτος στο Βιετνάμ και αντιμέτωπος με τους παλιούς συντρόφους του, αλλά ταυτόχρονα με την ίδια του την ύπαρξη –ή την ανυπαρξία –και τα προσωπικά του πιστεύω. Πίσω και πάνω από όλα ο ήρωας – αφηγητής του Συνοδοιπόρου είναι ένας σύγχρονος αλλοτριωμένος Μερσό (απ’ τον Ξένο του Καμί), ένας άνθρωπος του οποίου οι αρχές έχουν αναμειχθεί με τις αρχές των αντιπάλων του τόσο πολύ που και ο ίδιος δεν γνωρίζει ακριβώς πού τελειώνει το υποκριτικό πρόσωπο του κατασκόπου και πού ξεκινά η δικιά του πραγματικότητα.

Ισως το πιο έντονο χαρακτηριστικό του βιβλίου είναι το ότι λειτουργεί σε ένα πλήθος επιπέδων στα οποία μπορεί να επικεντρωθεί ο αναγνώστης κατά βούληση. Μες στον Συνοδοιπόρο βρίσκεται ένα ιστορικό μυθιστόρημα για το Βιετνάμ, ένα σατιρικό μυθιστόρημα για το Χόλιγουντ και την οπτική του, μια υπαρξιστική κατά βάθος μελέτη για τη σύγχρονη αποξένωση, μια ανάλυση για τη σκληρότητα της ζωής του μετανάστη και της σύγκρουσης των πολιτισμών, καθώς και ένα «ελαφρύ» βιβλίο κατασκοπείας. Η σύνθεση αυτών των φαινομενικά ασύνδετων κομματιών σε ένα ολοκληρωμένο σύνολο γίνεται από τον Βιέτ Ταν Νουέν τόσο φυσιολογικά που ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται αυτή την αλλαγή στην προοπτική του αφηγητή και, κατά συνέπεια, και του συγγραφέα, μόνο εκ των υστέρων και μόνο σε κατάσταση ανάλυσης της ανάγνωσης του. Η συρραφή των τόσων διαφορετικών πλαισίων είναι πραγματικά αριστουργηματική.

Ανέφερα παραπάνω τον Ξένο του Καμί, αλλά δεν είναι το μοναδικό βιβλίο που συνειρμικά έρχεται στο μυαλό διαβάζοντας τον Συνοδοιπόρο. Η ανθρώπινη μοίρα του Αντρέ Μαλρό (Εξάντας, 2005), το Βάλτενμπεργκ του Εντί Καντούρ (Πατάκη, 2008), o Αόρατος άνθρωπος του Ραλφ Ελισον (Κέδρος, 2017) φαίνεται να αποτελούν δομικά κομμάτια της κατασκευής του Συνοδοιπόρου. Το ίδιο το κείμενο λειτουργεί πολλές φορές σαν ένα μυθιστόρημα ιδεών ζητώντας απ’ τον αναγνώστη να φέρει το μολύβι του και να υπογραμμίσει φράσεις ή και ολόκληρες παραγράφους με τις οποίες θα συμφωνήσει (ή θα διαφωνήσει) έντονα. Το μόνο μειονέκτημα του βιβλίου βρίσκεται στα τμήματα εμφανούς διδακτισμού που πηγάζουν απ’ την ακαδημαϊκή καριέρα του Νουέν –ο οποίος είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνιας. Ομως ακόμη και εκεί ο σκεπτόμενος αναγνώστης θα υπογραμμίσει, θα σκεφτεί, και θα προχωρήσει παρακάτω χωρίς να νιώσει υπερβολικά ενοχλημένος από το καθηγητικό αυτό ύφος.

Η απογύμνωση

Ο Συνοδοιπόρος κέρδισε –άξια πιστεύω –το Βραβείο Πούλιτζερ το 2016 (καθώς και μια αξιοσημείωτη σειρά από άλλα λογοτεχνικά βραβεία). Σύμφωνα με τους κριτές του βραβείου, πρόκειται για μια φωνή ενός ανθρώπου με «δύο απόψεις και με δύο πατρίδες». Αν και προφανώς η ανάλυση αυτή είναι σωστή η βαθύτερη συναισθηματική περιπλάνηση του αφηγητή (και του συγγραφέα) καθώς και η εσωτερική αναζήτηση για μια ανύπαρκτη ταυτότητα ανοίγουν πολύ περισσότερο το πλαίσιο αυτής της φωνής.