Η μαμή της Ιστορίας

Η μαμή που βοηθάει την Ιστορία να γεννήσει το Νέον είναι για την επιτυχημένη αναλογία η Βία. Και φυσικά η αναρχική θεωρία, του 19ου αιώνα, που μας κληροδότησε αυτή την αναλογία δεν ανακάλυπτε κάτι νέο στον πολιτισμό, απλώς κατόρθωσε να εικονοποιήσει κάτι που ο άνθρωπος γνώριζε και βίωνε από την αυγή της ιστορίας του. Ο Κρόνος έτρωγε τα παιδιά του και ο Κάιν σκότωσε τον Αβελ, για να αναφερθούμε σε δύο μεγάλες πολιτισμικές αφηγήσεις.

Προσφυώς έχει διατυπωθεί η άποψη πως στην ιστορία της ανθρωπότητας η ειρήνη είναι το μεσοδιάστημα μεταξύ των πολέμων. Και πόλεμος σημαίνει σύγκρουση των πόλων, των άκρων και προϋποθέτει στρατηγικές βίας.

Ο μεγαλοφυής Αισχύλος, ενώ γνωρίζει πως η μυθολογία που τον νανούρισε αναφέρεται στις τρεις Μοίρες που υποδέχονται τον άνθρωπο στο λίκνο και προαναγγέλλουν την πορεία του βίου του έως τον θάνατο, στον «Προμηθέα δεσμώτη» εισάγει στη σκηνή όπου ο εκπρόσωπος της εξουσίας Κράτος και ο τεχνοκράτης, γνώστης των δεσμών, Ηφαιστος καθηλώνουν τον αποστάτη ημίθεο στον Καύκασο, τη βωβή Βία, η οποία παρίσταται και επιτηρεί απειλητικά τη διαδικασία της τιμωρίας. Ενα έξοχο εύρημα. Η Βία είναι βωβή, στερείται λόγου, λογικής, επιχειρημάτων, ηθικών προταγμάτων.

Το παγκόσμιο θέατρο, παράλληλα με την αυτάδελφη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, τη ρητορική, σχεδόν αποκλειστικά έχει ως κεντρικό, πυρηνικό του θέμα τη βία, στην οικογένεια, στο γένος, στην πόλη, στην οικουμένη.

Η αττική τραγωδία –τουλάχιστον οι τραγωδίες που διασώθηκαν, από τις πολλαπλάσιες που διδάχτηκαν –για ενδοοικογενειακή βία ομιλεί, παιδοκτονίες, πατροκτονίες, μητροκτονίες, αυτοκτονίες και μαζικούς φόνους εναντίον εχθρών και εξαφανίσεις πόλεων και ολόκληρων λαών.

Δεν πρόκειται εδώ να εμπλακώ σε θεωρίες, αν η βία είναι σύμφυτη με την ανθρώπινη φύση ή προϊόν του κοινωνικού, πρωτόγονου ή εξελιγμένου, ανθρώπου. Περιορίζομαι να διαπιστώσω πως το θέατρο, τουλάχιστον, που είναι το αντικείμενο αυτών των σελίδων, για τη βία ομιλεί, τη βία ανατέμνει, είτε είναι ομαδική, προγραμματισμένη, αιφνίδια, τυχαία ή συστηματική, ατομική, ενδοοικογενειακή, φυλετική, γλωσσική και πολύ συχνά ψυχολογική.

Από τους «Πέρσες» του Αισχύλου έως την έσχατη τραγωδία, είτε είναι οι «Βάκχες» είτε η «Ιφιγένεια εν Αυλίδι», η βία πρωταγωνιστεί. Αυτή οπλίζει τα χέρια πατέρα εναντίον κόρης, γιου, αδελφού, αυτή σπέρνει τον θάνατο στα πεδία των μαχών και αυτή τρομοκρατεί συνειδήσεις και συχνότατα με τη μορφή ενοχών πανικοβάλλει άτομα και ομάδες.

Αν βρείτε ένα θεατρικό κείμενο στην παγκόσμια σκηνική ιστορία όπου να μην υποκρύπτεται κάπου η βία, με όποια μορφή, θα κερδίσετε, όπως έλεγαν οι παλιοί, χρυσούν ωρολόγιον!

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΒΙΑΣ. Η ιστορία της ανθρωπότητας είναι η ιστορία της βίας με όλες τις σκευές που επιλέγει να τρυπώνει στην εξέλιξη των γεγονότων. Συχνά ως δόγμα θεολογικό, ως πολιτική θεωρία που επιβάλλει εφαρμογή, ακόμη και ως ηθικός κανόνας. Σκέφτομαι τώρα πως η πλέον απαίσια μορφή βίας εφαρμόστηκε στη Γενεύη όταν για λίγο, ευτυχώς, χρόνο κυβερνήθηκε από τον Καλβίνο και είχε απαγορευτεί επί ποινή θανάτου το γέλιο!

Επί Στάλιν στη Γεωργία είχαν, όπως και αλλού, απαγορευτεί ο χριστιανισμός και η λειτουργία των ιερέων. Είχαν αποσχηματιστεί. Συχνά όμως, νύχτα, γυναίκες χτυπούσαν τη θύρα του πρώην ιερέα μ’ ένα μωρό στην αγκαλιά και ζητούσαν να το βαφτίσει στον «αέρα». Ο ιερέας εννέα φορές στις δέκα έδιωχνε τις μητέρες πληροφορώντας τες πως το μωρό το είχε βαφτίσει λίγες ημέρες πριν ο πατέρας του! Η βία είχε εισχωρήσει ανάμεσα σε δύο συζυγικά σώματα που έκαναν έρωτα!

Ο Μπρεχτ στο μονόπρακτό του «Ο καταδότης» αφηγείται τον τρόμο δύο συζύγων που στο σαλόνι τους συζητούν πως ντρέπονται που δεν βλέπουν πια από φόβο τους φίλους τους και συναδέλφους Εβραίους. Οταν όμως ανακαλύπτουν πως ο πεντάχρονος γιος τους έχει βγει από το σπίτι, νομίζουν πως πάει να τους καταδώσει!

Και κάτι τελευταίο. Οταν η βία εδρεύει μέσα σε συγγενείς εξ αίματος, οικογένειες ή λαούς, είναι σχεδόν ανελέητη. Δείτε τι συμβαίνει στην Παλαιστίνη ή μεταξύ σιιτών και σουνιτών!

Και χωρίς κακοφανισμό δεν θα διστάσω να αναφερθώ και στη σταυρική τιμωρία ενός θεού, μέσω της οποίας θεμελιώνεται μια δογματική περί θυσίας ως επιχειρήματος αλήθεια.

Και όπως συμβαίνει σε όλες τις μορφές βίας που εξέθεσα, το τίμημα είναι το αίμα.

Για να επιβληθούν οι ιδέες, πρέπει να μεταλαμβάνονται το σώμα και το αίμα του προσφερόμενου θύματος.

Υπάρχουν πιο ωμές και συνήθεις απειλές στη γλώσσα μας από τις εκφράσεις: «Θα σου πιω το αίμα», «Διψάω για αίμα», «Χολή και αίμα» κ.τ.λ.

Αυτές οι δυσοίωνες σκέψεις αναδύθηκαν στη συνείδησή μου βλέποντας ένα σκληρό αλλά πολύτιμο ως εμπειρία έργο του Σέρτζι Μπελμπέλ, από τη Βαρκελώνη, καθηγητή στο Εθνικό Θέατρο της Καταλωνίας, μεταφραστή, δραματολόγου και θεατρικού συγγραφέα.

Και οφείλουμε χάριτας και ευγνωμοσύνη στη μεταφράστρια Μαρία Χατζηεμμανουήλ που τα τελευταία χρόνια συστηματικά, μεθοδικά και εμπνευσμένα μάς έχει πλουτίσει με μια πληθώρα έργων της ισπανικής πολυγλωσσικής ενδοχώρας.

Ο Μπελμπέλ στο έργο του «Το αίμα», που παίζεται στο πάντα ενημερωμένο στη σύγχρονη δραματουργία Altera Pars, παραπέμπει στις πασίγνωστες αιματηρές συγκρούσεις της ισπανικής σύγχρονης Ιστορίας (μετά τον Φράνκο), όπου παλεύουν γλώσσες, φυλετικές και θρησκευτικές αντιθέσεις, έως το κόκαλο ανοιχτές πληγές. Είναι εξάλλου γνωστό από τον ισπανικό εμφύλιο πως σ’ αυτήν τη χώρα του πάθους και των ταυρομαχιών η αναρχική ιδεολογία, ατομική ή μαζική, κυριαρχεί.

Θυμίζω πως η Ιερά Εξέτασις και οι πυρές της στην Ισπανία άκμασαν και στην Ισπανία καταδόθηκε από τους οικείους του ο ποιητής Λόρκα.

Και ισπανοί κονκισταδόρες ήταν αυτοί που ήπιαν κυριολεκτικά το αίμα των ερυθροδέρμων της Αμερικής, την οποία κατέλαβαν.

Στην Ισπανία των ακροτήτων ένας βασιλιάς ζούσε επί χρόνια κοιμώμενος μέσα στο φέρετρό του!

Διαβάστε κάποτε για πληρέστερη καταβύθιση το ανάλογο κεφάλαιο από την «Ισπανία» του Ουράνη και τον «Φτωχούλη του Θεού» του Καζαντζάκη.

Στο έργο του Μπελμπέλ ο θεατής παρακολουθεί μια αιματηρή τελετουργία θανάτου. Τελετουργία!

Είναι και ψυχιατρικά τεκμηριωμένο πως ο βασανιστής ηδονίζεται βασανίζοντας, ματώνοντας, μακελεύοντας το σώμα του θύματός του.

Η αισχυλική Κλυταιμνήστρα μετά τον φόνο του Αγαμέμνονα γλείφεται από τα αίματα που τινάχτηκαν από το θύμα της και δηλώνει ότι «ευφραίνεται» και νιώθει σαν τη ρίζα του φυτού που ρουφάει τη βροχούλα!

Εξάλλου Θεία Ευχαριστία ονομάζεται η θεία μετάληψη του σώματος και του αίματος του Χριστού!

Η υπόθεση του έργου του Μπελμπέλ είναι απλή αλλά και συνάμα συμβολική, διότι ενώ στα υπόγεια της ανταρσίας γίνεται η αιματηρή θυσία του θύματος, πάνω στη γη οι άνθρωποι συνεχίζουν να ερωτεύονται, να εμπορεύονται, να ρητορεύουν. Ο συγγραφέας αφήνει να εννοηθεί πως ο καθημερινός βίος τρέφεται από τις αιματηρές ρίζες της βίας. Η μηχανή της εξουσίας αλλά και η ευημερία του πλήθους δεν λαδώνονται, αλλά ματώνονται και έτσι ανθίζουν και καρποφορούν. Και ο συγγραφέας δεν χαίρεται γι’ αυτό, απελπισμένος το διαπιστώνει.

Στο θέατρο Altera Pars γίνεται πάντα σοβαρή και υπεύθυνη δουλειά. Και στοχευμένη. Δεν χαϊδεύει αφτιά και δεν χαριεντίζεται. Συχνά πονάει, προβληματίζει και προβληματίζεται σε θέματα και μεθόδους.

Ο σκηνοθέτης Πέτρος Νάκος, που κρατάει και έναν κεντρικό ρόλο, δίδαξε τον θίασο πάνω στους στέρεους κανόνες του ρεαλιστικού θεάτρου και του θεάτρου της ωμότητας που έχει ιστορία στην Ευρώπη. Σωστοί ρυθμοί, οικείες συμπεριφορές, ενώ τα γεγονότα κολυμπούν στη δεξαμενή της κόλασης.

Τα σκηνικά είναι του Λίτινα και τα κοστούμια της Δέσποινας Χειμώνα: λιτά.

Ο Γιάννης Ανδρουλακάκης έγραψε ατμοσφαιρική μουσική, αρμόδια.

Η Μίνα Χειμώνα, σ’ έναν ρόλο με τερατώδεις απαιτήσεις, στην καλύτερη στιγμή μιας γόνιμης καριέρας.

Ο Νάκος λιτός στην ωμότητά του.

Στους ποικίλους ρόλους τους, μετρημένοι και ουσιαστικοί οι Αγγελική Κοντού, Ειρήνη Τσιριγώτη, Ανθή Σαββάκη, Παύλος Εμμανουηλίδης.