Η νεκρανάσταση των παλιών αξιών

«Ο συνταγματάρχης Σαμπέρ» δεν ανήκει στα δημοφιλέστερα έργα του Ονορέ ντε Μπαλζάκ (1899-1955), πιθανόν λόγω της βαθιάς απαισιοδοξίας που αποπνέει ως προς την αδιόρθωτη ανθρώπινη φύση. Ανήκει ωστόσο στα πλέον ενδιαφέροντα από φιλολογική και ιστορική άποψη και επιπλέον στα ευρύτερα αξιοποιημένα, τόσο από τον κινηματογράφο όσο και από την ίδια τη λογοτεχνία, καθώς η ιστορία του συνταγματάρχη Σαμπέρ έχει εμφανιστεί ως ένθετο αφήγημα ακόμη και σε σύγχρονα μυθιστορήματα. Το έργο γράφηκε μέσα σε ένα δίμηνο από τον χαλκέντερο αυτόν συγγραφέα του κοινωνικού ρεαλισμού και ανήκει στους πρώτους τόμους της φιλόδοξης τοιχογραφίας του που τιτλοφορήθηκε «Η ανθρώπινη κωμωδία».

Κατά τη συνταγή της εποχής, ο αναγνώστης καλείται να ταυτιστεί απολύτως με τις περιπέτειες του κεντρικού ήρωα και των υποστηρικτών του, ανάγοντάς τους σε σύμβολα τιμιότητας, εγκαρτέρησης, κατανόησης αλλά και ευπιστίας. Ο συνταγματάρχης του τίτλου είναι ήρωας της αιγυπτιακής εκστρατείας και της μάχης του Εϊλό που έλαβε χώρα το 1814 στην Πρωσία, τιμημένος και παρασημοφορημένος από τον ίδιο τον Ναπολέοντα. Ωστόσο, θεωρείται επισήμως νεκρός καθώς, βαριά τραυματισμένος, θάφτηκε μαζί με τα πτώματα της μάχης. Η χήρα του, μια πρώην κοινή γυναίκα που την είχε ερωτευθεί καλή τη πίστει, κληρονομεί την περιουσία του, την αβγαταίνει μάλιστα με όχι και τόσο τίμια μέσα και παντρεύεται τον κόμη Φερό, ανερχόμενο πολιτικό αστέρα. Ο Σαμπέρ στο μεταξύ κυριολεκτικά αναδύεται χάρη στη θέλησή του από τον λάκκο των νεκρών, διασώζεται από γερμανούς χωρικούς και έπειτα από περίοδο μακράς ανάρρωσης επιστρέφει στη Γαλλία προκειμένου να διεκδικήσει τα δικαιώματά του. Γράφει γράμματα στη γυναίκα του που εκείνη αγνοεί πλήρως και τον κλείνουν σε φρενοκομείο όταν δηλώνει δημοσία ποιος είναι. Οταν με τα πολλά βγει από το άσυλο, θα ζήσει όλο τον παραλογισμό του νομικού συστήματος και της στρατιωτικής γραφειοκρατίας, ενώ καταντάει κυριολεκτικά ζητιάνος. Μόνο ένας παλιός συμπολεμιστής του θα βρεθεί να τον φιλοξενήσει στον στάβλο του.

Ο καλός άγγελος

Αυτά μέχρις ότου εμφανιστεί ο καλός του άγγελος, ένας ανερχόμενος δικηγόρος που με κίνητρο την περιέργεια και τη φιλοδοξία περισσότερο, παρά τη γνήσια ευσπλαγχνία, αναλαμβάνει την υπόθεσή του δανείζοντάς του μάλιστα ένα ποσό απαραίτητο για την επιβίωσή του. Αποδεικνύεται ότι η υπόθεση είναι περίπου ανέλπιδη. Κανένας θεσμός δεν μοιάζει πρόθυμος να αναγνωρίσει το δίκαιο της υπόθεσης του συνταγματάρχη, ενώ απαιτούνται πολλά χρήματα και η γυναίκα του δεν θέλει να απαρνηθεί την κληρονομιά και τα πρόσθετα εισοδήματα που της παρέχει η θέση της. Η νυν κόμησσα Φερό καταφέρνει χρησιμοποιώντας τα παραδοσιακά γυναικεία τεχνάσματα να τον τουμπάρει θυμίζοντάς του τις ωραίες τους στιγμές και παίζοντας όλα τα χαρτιά της, μεταξύ άλλων και τα δύο αποκτημένα απ’ τον δεύτερο γάμο παιδιά της. Ο ευσυγκίνητος Σαμπέρ θα υποχωρήσει προκειμένου να μη διαλύσει τον γάμο της κόμησσας, ωσότου διαπιστώνει ότι εκείνη σκοπεύει να τον ξαναβάλει στο φρενοκομείο προκειμένου να σβήσει άπαξ διά παντός την ύπαρξή του, άρα και όποια πιθανή διεκδίκηση. Ο Σαμπέρ, καταρρακωμένος από τη σκληρότητα της συζύγου του, έντρομος μπροστά στην προοπτική ενός μακρού δικαστικού αγώνα, απογοητευμένος από έναν νέο κόσμο που ρέπει προς την απληστία και τον υλισμό, θα παραιτηθεί από όλα του τα δικαιώματα και θα αποσυρθεί από τον δημόσιο βίο. Το αίσθημα τιμής έχει υπερισχύσει. Θα μπει φυλακή για αλητεία και θα βρεθεί πολύ αργότερα σε ένα πτωχοκομείο όπου θα αναπολεί την ένδοξη εποχή των ναπολεόντειων πολέμων, πριν από την Παλινόρθωση. Σε ένα από τα επεισόδια της αφήγησης, απαντώντας στο εύλογο ερώτημα του δικηγόρου του (και του αναγνώστη) γιατί αποποιήθηκε όλα του τα δικαιώματα, περιλαμβανομένης μιας μικρής έστω σύνταξης, θα απαντήσει χαρακτηριστικά «από αηδία για την ανθρωπότητα».

Ευτελή υλικά

Εδώ, όπως και περίπου στο σύνολο του έργου του, ο Μπαλζάκ συγκροτεί μια πειστική τοιχογραφία των ηθών της μετεπαναστατικής Γαλλίας. Παρά τη συμπόνια που αποπνέει η αφήγησή του για την κατάσταση πολλών συμπολιτών του και την κατανόηση για τα ήθη της κοινωνίας του, είναι ξεκάθαρο ότι δεν πιστεύει στην κοινωνική μεταρρύθμιση. Τουλάχιστον όχι σε ό,τι αφορά τις δυνατότητες βελτίωσης της ανθρώπινης φύσης, η οποία είναι πλασμένη με ευτελή υλικά, παρά τη μοναδική ικανότητα του ανθρώπου να διεκδικεί την αλήθεια. Πάντως, σε μια σελίδα του βιβλίου που μοιάζει με μανιφέστο, ο Μπαλζάκ παρακινεί έμμεσα τους μυθιστοριογράφους της εποχής αλλά και τους δικαστές, δικηγόρους, ερευνητές κ.λπ. να επισκεφθούν τον προθάλαμο μιας δικαστικής αίθουσας, όπου οι απόκληροι της ζωής περιμένουν τη μοίρα τους, γιατί εκεί συμπυκνώνεται η ουσία της κοινωνικής κατάστασης. Λέω «μανιφέστο» γιατί όλο του το έργο και η ουσία της μυθιστορηματικής του σύλληψης έγκεινται ακριβώς στην εξαντλητική έρευνα ακόμη και για τα πληκτικότερα των ανθρωπίνων πεπραγμένων –ιδιότητες, επαγγέλματα, χώρους συνάθροισης, γηροκομεία, φυλακές κ.λπ. –δίπλα στις κατά πολύ ελκυστικότερες περιγραφές της φύσης και του γαλλικού τοπίου. Εκεί έγκειται η πειστικότητα της αφήγησης, εκεί και η αληθοφάνεια για τα ανθρώπινα πεπραγμένα, τα κίνητρα και τις φιλοδοξίες στα οποία μπορεί στη συνέχεια να πατήσει η οποιαδήποτε τεχνοτροπία.

Βαθιές γνώσεις

Υπόστρωμα πραγμάτευσης ηθών

Σε κάθε βιβλίο της τοιχογραφίας του Μπαλζάκ ανακαλύπτει κανείς βαθιά γνώση ακόμη και για δύσβατους επιστημονικούς κλάδους –τη βιολογία, την ιατρική, την αστρονομία, τη δασοπονία, την οικονομία, την πολεοδομία. Εν προκειμένω μάλιστα αποδεικνύεται εκπληκτικός γνώστης των νομικών διαδικασιών, με όλες τις συστροφές και τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα που εμφανίζονται στην αφήγηση. Επιπλέον η αφήγησή του είναι γερά ριζωμένη στις πολιτικές πραγματικότητες της εποχής. Η περίοδος της τρομοκρατίας, τα ναπολεόντεια χρόνια, η Παλινόρθωση, η έλευση του Λουδοβίκου Φιλίππου, ακόμη και μια προβολή στο μέλλον, στο 1840, χρησιμεύουν ως υπόστρωμα της πραγμάτευσης των ηθών τής αναβράζουσας τότε γαλλικής κοινωνίας, μεταπλασμένων σε μυθιστορηματική γραφή προορισμένη να διαρκέσει. Ισως έχει φτάσει η ώρα κάποιος σοβαρός εκδότης να αποφασίσει τη συστηματική έκδοση στα καθ’ ημάς του συνόλου του έργου του, που σήμερα δεν είναι διόλου πλήρες και βρίσκεται διάσπαρτο σε ποικίλες εκδόσεις, όχι πάντα της καλύτερης δυνατής ποιότητας.