«Οι φιλόσοφοι έχουν ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα όμως είναι να τον αλλάξουμε». Αυτή η πεποίθηση του Καρλ Μαρξ, που διατυπώθηκε στις «Θέσεις για τον Φόιερμπαχ» το 1845, είναι χαραγμένη στον τάφο του. Και είναι αυτή η άποψή του κυρίως που ενεγράφη στην παγκόσμια ιστορία και συνέβαλε στη διαμόρφωσή της. Μια σκέψη που ενέπνευσε φιλοσόφους, καλλιτέχνες αλλά και πολιτικούς. Μια θέση που επηρέασε ιδιαίτερα τον καιρό της, κατόπιν ξεχάστηκε για λίγο και τα τελευταία χρόνια, με τη διεθνή κρίση, επανήλθε στο προσκήνιο. Μόλις χθες, ο κινέζος πρόεδρος Σι Τζινπίνγκ δήλωσε πως η απόφασή του ΚΚ Κίνας να μείνει πιστό στις πολιτικές θεωρίες του Καρλ Μαρξ είναι «απολύτως σωστή».
Τον τελευταίο αιώνα, τα γραπτά του Μαρξ ταλαντεύονται μεταξύ δύο πόλων. Από την μία, η άποψη των ορθόδοξων κομμουνιστών ότι ο Μαρξ, κυρίως με το «Κεφάλαιο» αποτελεί τον αλάνθαστο οδηγό για πολιτική δράση και τη δημιουργία μέσω της επανάστασης μιας μορφής κοινωνίας που θα διαδεχθεί τον καπιταλισμό. Και από την άλλη, η άποψη που βλέπει τον Μαρξ, μαζί με προσωπικότητες όπως ο Νίτσε και ο Φρόιντ, ως συγγραφέα ενός συναρπαστικού ογκώδους έργου, το οποίο κάποιος αξίζει να μελετά, να απολαμβάνει αλλά να μην παίρνει και ως μπούσουλα για πολιτική δράση. Κάποιοι τον βλέπουν ως οραματιστή διανοούμενο που προέβλεπε τις αδυναμίες της οικονομίας της αγοράς και κάποιοι άλλοι ως τον διανοητή που ενέπνευσε σταλινικά καθεστώτα.
Ο μεγάλος ιστορικός Ερικ Χόμπσμπομ, που έβλεπε συχνά δίπλα στην ιδιότητά του να προσαρτάται ο χαρακτηρισμός «μαρξιστής», υποστήριζε πως «ο μαρξισμός για τα τελευταία 130 χρόνια ήταν το κύριο θέμα στην intellectual μουσική του σύγχρονου κόσμου, και, μέσω της ικανότητάς του να κινητοποιήσει τις κοινωνικές δυνάμεις, μια κρίσιμη –και σε κάποιες περιόδους αποφασιστική –παρουσία στην ιστορία του 20ού αιώνα». Και στον 21ο αιώνα; Από τη δεκαετία του 1840, ο μαρξισμός φαίνεται να καταφεύγει σε πρόωρες προβλέψεις. Ο Μαρξ και ο Ενγκελς μιλούσαν για το επικείμενο τέλος της αστικής κοινωνίας και μετά τον θάνατο του Μαρξ έχουμε ακούσει πολλές φορές για την «τελική κρίση του καπιταλισμού». Ομως κάθε φορά ο ασθενής φαίνεται να ανανήπτει με κάποιο τρόπο. Με την οικονομική κρίση του 2008, πάλι, πολλοί αναλυτές αναφώνησαν: «για άλλη μια φορά ήρθε η ώρα να πάρουμε τον Μαρξ στα σοβαρά».
Μπαίνοντας στον 21ο αιώνα αμέτρητα βιβλία εμφανίσθηκαν και πάλι αφιερωμένα στη σκέψη του Μαρξ. Το 2002 ο γάλλος φιλόσοφος Αλέν Μπαντιού διακήρυξε πως ο Μαρξ έγινε ο φιλόσοφος της μεσαίας τάξης. Εννοούσε πως οι περισσότεροι σήμερα συμφωνούν ότι η βασική θέση του Μαρξ, πως ο καπιταλισμός οδηγείται από έναν βαθιά διχαστικό ταξικό αγώνα στον οποίο η κυρίαρχη μειοψηφία εκμεταλλεύεται την υπεραξία της εργατικής τάξης για κέρδος, είναι σωστή. Ακόμα και φιλελεύθεροι οικονομολόγοι όπως ο Νουριέλ Ρουμπινί συμφωνούν πως η πεποίθηση του Μαρξ ότι ο καπιταλισμός έχει μια εγγενή τάση για αυτοκαταστροφή παραμένει και σήμερα ακριβής.
Ομως κάπου εδώ τελειώνουν οι συμφωνίες. Διότι παρά την ομοφωνία με τη διάγνωση του Μαρξ για τον καπιταλισμό, πολλοί διαφωνούν για το πώς μπορεί να αντιμετωπισθεί αυτή η «διαταραχή». Οπως παρατηρεί στους «New York Times» ο Τζέισον Μπάρκερ, καθηγητής φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Κιουνγκ της Νότιας Κορέας και συγγραφέας του βιβλίου «Ο Μαρξ επιστρέφει», ο Μαρξ δεν διαθέτει κάποια μαγική φόρμουλα για την έξοδο από τις τεράστιες οικονομικές και κοινωνικές αντιφάσεις που περιέχει ο παγκόσμιoς καπιταλισμός. Μα, λένε οι επικριτές του, δεν ήταν ένας από τους αφοσιωμένους στις ιδέες του Μαρξ εκείνος ο παρανοϊκός γεωργιανός αγρότης ονόματι Στάλιν και ένας άλλος αιμοσταγής Κινέζος που έχουν το αίμα περίπου 30 εκατομμυρίων ανθρώπων στα χέρια τους; «Η φήμη του Μαρξ δέχθηκε σημαντικό πλήγμα από τις ωμότητες που έγιναν από καθεστώτα που επέλεξαν να αυτοαποκαλούνται μαρξιστικά, αν και δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι ο ίδιος ο Μαρξ θα είχε υποστηρίξει τέτοια εγκλήματα», γράφει ο καθηγητής Βιοηθικής στο Πρίνστον Πίτερ Σίνγκερ. «Ισως όμως το λάθος του να είναι η λάθος εκτίμηση της ανθρώπινης φύσης. «Η ανθρώπινη ουσία», έγραψε ο Μαρξ, «είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων». Αρα, σκέφθηκε, εάν αλλάξεις τις κοινωνικές σχέσεις, π.χ. την οικονομική βάση της κοινωνίας, οι άνθρωποι στην νέα κοινωνία θα είναι πολύ διαφορετικοί απ’ ό,τι ήταν επί καπιταλισμού –η ηχώ της σκέψης του Χέγκελ», παρατηρεί ο Σίνγκερ. «Εδώ έκανε λάθος».
«Η αλήθεια είναι», γράφει ο Τέρι Ιγκλετον στο «Chronicle of Higher Education», «ότι ο Μαρξ δεν είναι υπεύθυνος για την τερατώδη καταπίεση στις κομμουνιστικές χώρες. Οπως δεν είναι υπεύθυνος ο Ιησούς για την Ιερά Εξέταση. Η θεωρία του απευθύνεται σε καπιταλιστικά κράτη και αφορά το πώς να χρησιμοποιήσουν τις τεράστιες δυνατότητές τους για να προωθήσουν την οικονομική ισότητα και τη δικαιοσύνη. Ο Μαρξ δεν πρόσφερε μια φόρμουλα για όλους για την προώθηση της κοινωνικής αλλαγής. Εκείνο όμως στο οποίο συμφωνούν όλοι είναι ότι πρόσφερε ένα ισχυρό πνευματικό τεστ για αυτή την αλλαγή». Υπ’ αυτή τη βάση, θα συνεχίσουμε να αναφερόμαστε στις ιδέες του και ίσως να τις δοκιμάζουμε.
Τελευταία Νέα