«Σκληροί» όλων των αποχρώσεων

Είναι ποτέ δυνατόν άνθρωποι, που στα τέλη του 19ου αιώνα και στην πρώτη εικοσαετία του 20ού θεωρούνταν σοσιαλιστές και κοινωνιστές, εκφραστές ανθρωπιστικών ιδεωδών ή προοδευτικά περιοδικά όπως «Ο Νουμάς», να εμπνέονταν ταυτοχρόνως και από πάρα πολύ σκληρές ιδέες για μερικούς εκ των συνανθρώπων τους, από τις ιδέες της υπερισχύσεως των ικανών έναντι των ασθενέστερων και των ανικάνων; Από ευγονικές ιδέες; Να εμπνέονται από τις ρατσιστικές ιδέες του Γκομπινό και του Τσάμπερλεν και να καθοδηγούνται από ακραίες αναγνώσεις του Νίτσε;

Ο καθηγητής της Νεοελληνικής Φιλολογίας Παντελής Βουτουρής μάς προειδοποιεί να είμαστε πιο προσεκτικοί, όταν εξετάζουμε ίδιες ιδεολογίες σε διαφορετικές εποχές. Οι ιδέες της «σκληρότητας» και της υπερισχύσεως μεταφυτεύτηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα σε μια ηττημένη και ταπεινωμένη από τον Πόλεμο του 1897 Ελλάδα. Δεν πρέπει να ξεκόψουμε την ανάπτυξη αυτών των ιδεών, μας λέει ο συγγραφέας, από αυτό το περιβάλλον. Και όχι μόνο αυτό. Δεν πρέπει να τις ξεκόψουμε και από τις κυρίαρχες αντιθέσεις και το πνεύμα της εποχής.

Τότε, εκτός από την απογοήτευση από την πορεία της χώρας, υπήρχε και μια άλλη μεγάλη αντίθεση. Αυτή μεταξύ των δημοτικιστών και των οπαδών μιας συντηρητικής εμμονής στην καθαρεύουσα. Οι περισσότεροι κοινωνιστές ήταν και δημοτικιστές, αλλά πολλοί εξ αυτών υποστήριζαν ιδέες που διέπονταν από εθνικιστικό πνεύμα. Για παράδειγμα το κατά Γ. Σκληρό «Κοινωνικό μας ζήτημα» δεν θα μπορούσε να αποκοπεί από την ίδια την εθνική αναγέννηση. Αλλά και για έναν εθνικιστή όπως ο Ι. Δραγούμης, η εθνική ανόρθωση δεν μπορούσε να μην περιέχει και την κοινωνική αναγέννηση.

Πάντως έτσι και αλλιώς «είναι γεγονός ότι οι ιδέες της σκληρότητας, η φιλοσοφία της δύναμης και οι θεωρίες για το δίκαιο του πολέμου, ο «ιμπεριαλισμός» και το «φυσικό δικαίωμα» του ισχυρού να κατακτά τους ανίσχυρους βρίσκουν ευρύτατη απήχηση αυτή την περίοδο σε όλες τις ιδεολογικές παρατάξεις» (σ. 18). Μέσα από το προοδευτικό περιοδικό «Ο Νουμάς», ο Κ. Παλαμάς από τη μια αποθεώνει τον Ζαν Ζορές, τον μαχητή της ειρήνης και της κοινωνικής δικαιοσύνης και, από την άλλη, τον φασισμό του Μπενίτο Μουσολίνι. Και να ήταν μόνο αυτός; Ακόμη και ο Γ. Ψυχάρης, ο Βλ. Γαβριηλίδης, ο Π. Βλαστός με τις πιο ακραίες απόψεις, ο Ι. Δραγούμης, ο Γ. Σκληρός, ο Ν. Καζαντζάκης παιδί τότε του Νίτσε κ.ά. μάχονταν από κοινού ως δημοτικιστές υπέρ τέτοιων ιδεών.

Αρχικά συγγραφέας μάς μεταφέρει στο περιβάλλον που πρωτογεννήθηκαν αυτές οι ιδέες. Το κίνημα του παγγερμανισμού κατά του διεφθαρμένου φιλογαλλισμού, ο Μαξ Νορντάου και η θεωρία του για τον εκφυλισμό, ο Νίτσε, ο αισθητισμός κυριαρχούν στην Ευρώπη στα τέλη του 19ου αιώνα. Μας εισάγει με προσοχή και επιμέλεια σε έναν κόσμο στον οποίο είχε μεγάλη απήχηση η αντιεξισωτική και αντιδημοκρατική ερμηνεία των ιδεών του Νίτσε. Εναν κόσμο που στη συνείδηση των πολιτών η «βουλευτοκρατία» εξισωνόταν με τη «φαυλοκρατία». Ο πιο επιρρεπής στις ιδέες του Νίτσε ήταν ο Καζαντζάκης, χωρίς να υπολείπονται και οι άλλοι. Ενώ στον «σκληρό» Σκληρό συνυπάρχει ο μαρξισμός με την ιδέα του πολέμου ως μέσο για την επίλυση του κοινωνικού ζητήματος και κυρίως ως μέσου εκπολιτισμού των λαών.

Στον 20ό αιώνα ο εθνικισμός δεν είχε τον ίδιο χαρακτήρα με αυτόν που έχει σήμερα. Οχι τυχαία σοσιαλιστές όπως ο Ν. Γιαννιός, αστοί σαν τον Γ. Θεοτοκά και σοσιαλδημοκράτες σαν τον Α. Παπαναστασίου πλέκουν το εγκώμιο του Ι. Δραγούμη. Μόνο ο Κ. Βάρναλης τολμά να ισχυριστεί πως αν ζούσε μετά το 1920 ο Δραγούμης θα ήταν φασίστας. Οι άλλοι τον βλέπουν σαν δικό τους άνθρωπο. Στο «Ελεύθερο Πνεύμα» του Θεοτοκά ο Δραγούμης αναγνωρίζεται ως «πνευματικός οδηγός και πρόδρομος». Γιατί αν και ο Δραγούμης, κυρίως μέσα από τη συζήτηση στον Νουμά για το «Κοινωνικό μας ζήτημα» του Σκληρού, εμφανίζεται ως ηγέτης των «νατσιοναλιστών», «ωστόσο αυτό δεν αναιρεί το γεγονός ότι με τους σοσιαλιστές συνομιλητές του συνδεόταν με ισχυρότατους δεσμούς∙ και οι μεν και οι δε εμπνέονταν εξάλλου από τη ιδέα του δημοτικισμού (σ. 183). Για τον Γ. Κορδάτο, ο Δραγούμης μαχόταν τους σοσιαλιστές αλλά σεβόταν τον σοσιαλισμό.

Μέσα σε μια ρευστή ατμόσφαιρα σοσιαλδημοκράτες και «δευτεροδιεθνιστές» μαρξιστές αποτιμούσαν θετικά την «εθνικιστική εξέλιξη». Αυτή η εξέλιξη εθεωρείτο το προστάδιο για τη μετάβαση στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της ελληνικής κοινωνίας. Χαρακτηριστικό ήταν το εγκώμιο υπέρ του εθνικισμού που έπλεξε ο Παπαναστασίου στο έργο του «Ο Εθνικισμός». Οι θεωρίες του γεωκλιματικού εθνικισμού του Περικλή Γιαννόπουλου κινούνται σε άλλο μήκος. Διέπονται από κοινούς τόπους της εποχής, όπως η παρακμή, ο εκφυλισμός και οι δήθεν διαφορές ανάμεσα στον Ελληνα και τον Ρωμιό. Η ίδια η έννοια της ρωμιοσύνης, υπό την επιρροή των ιδεών του Γκομπινό και του Τσάμπερλεν, των πρώτων φυλετικών θεωριών, δέχθηκε τη μομφή της πολυφυλετικής έννοιας.

Οι συζητήσεις

Ο παρεξηγημένος από τους αμαθείς Κ. Παπαρρηγόπουλος δεν αρνούνταν τις φυλετικές προσμείξεις. Η δική του συνέχεια του έθνους ήταν πολιτισμική και γλωσσική. Η ιδέα του «της ψυχής του έθνους έρχεται να εξισορροπήσει την παραδοχή ότι άλλαξε μέσα στους αιώνες με τις αλλεπάλληλες επιμειξίες η σύσταση του ελληνικού αίματος» (σ. 215). Η συζήτηση των Κ. Παπαρρηγόπουλου, Αθανάσιου Πετρίδη Ηπειρώτη, Κ.Α.Ι. Πυκαίου «Αλβανός της Ηπείρου» και Αργύρη Εφταλιώτη στο κεφάλαιο με τίτλο «Ελληνες και Αλβανοί» είναι ενδεικτικές της θεωρίας περί «όμαιμων» Αλβανών.

Ο πιο συνεπής υποστηρικτής των ιδεών του Γκομπινό και του Τσάμπερλεν –αν και ο Βουτουρής μας προειδοποιεί να είμαστε προσεκτικοί σε πολλές παρατηρήσεις του Γκομπινό που του δίνουν και τη διάσταση του ρομαντικού οραματιστή –ήταν ο ευγονιστής Πέτρος Βλαστός. Είναι όμως αυτός ο ίδιος που τους καθαρούς Ελληνες τους αναζητεί στους Αρβανίτες της Ελλάδας. Αλλά και ο μαρξιστής Σκληρός, επηρεασμένος από μια μονομερή ανάγνωση του έργου του Μαρξ, μιλούσε για τα ασιατικά στίγματα από τα οποία θα πρέπει να απαλλαγεί ο ευρωπαϊκός πολιτισμός. Το σχήμα «ανώτερος Ευρωπαίος – σάπιος Ασιάτης» αποτελεί ιδεολογική εμμονή του Σκληρού.

Η προειδοποίηση

Ο Βουτουρής καταθέτει μια πραγματικά ιδιαιτέρως πρωτότυπη μελέτη στην οποία καταγράφεται το πώς και μέσα από «προοδευτικά» μονοπάτια μπορούμε να οδηγηθούμε στον εθνικισμό και τον ρατσισμό. Πέρα από τον όγκο των δεδομένων για τις απόψεις μεγάλων συγγραφέων και διανοουμένων της εποχής του, κρατάμε και το γεγονός πως δεν υπάρχει ένας και αμετάβλητος εθνικισμός. Κρατάμε την προειδοποίηση του ιστορικού «πως κάθε προσπάθεια τελεολογικής ερμηνείας των ιδεολογικών φαινομένων με βάση ετεροχρονισμένα ανελαστικά κριτήρια και σημερινά στ ερεότυπα δεν μπορεί παρά να οδηγεί σε παρανοήσεις» (σ. 24). Ο συγγραφέας θα μπορούσε ο ίδιος να επεκτείνει αυτό του το συμπέρασμα και στο ότι δεν υπάρχει ένας και αμετάβλητος σοσιαλισμός και μαρξισμός.

Παντελής Βουτουρής

Ιδέες της σκληρότητας και της καλοσύνης

Εθνικισμός, Σοσιαλισμός, Ρατσισμός

(1897-1922)

Εκδ. Καστανιώτης, 2017, σελ. 320

Τιμή: 19 ευρώ