Ο κολομβιανός νομπελίστας Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες έγραφε ότι η ιστορία της χώρας του δεν είναι παρά μια τακτική εναλλαγή εξουσίας μεταξύ Συντηρητικών και Φιλελευθέρων. Βέβαια την Κυριακή θα βρεθούν όλοι μαζί στη θεία λειτουργία, δεδομένου του κυρίαρχου ρόλου της Καθολικής Εκκλησίας σε όλη τη Λατινική Αμερική. Η αλήθεια είναι ότι η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα, γεωγραφικά ποικίλη αυτή χώρα έχει έκτοτε καταλάβει συχνά τα πρωτοσέλιδα του διεθνούς Τύπου, όχι μέσω των νόμιμων πολιτικών λειτουργιών της αλλά της εκτεταμένης καλλιέργειας κόκας, του αντάρτικου που ενδημεί εδώ και μισό αιώνα κυρίως στις περιοχές του Αμαζονίου, των συστηματικών απαγωγών πολιτών, της κήρυξης πολέμου κατά του ναρκεμπορίου από τις Αρχές με τη στήριξη των ΗΠΑ, του ρόλου του Πάμπλο Εσκομπάρ και του καρτέλ του Μεντεγίν, της ενδημικής αστικής βίας, κ.ο.κ.
Επισκέφθηκα την Κολομβία για πρώτη φορά το 1982 και κατέγραψα τις εντυπώσεις μου σε ένα κεφάλαιο του πρώτου μου βιβλίου Μύθοι της Ανάπτυξης στους Τροπικούς. Η ερευνητική εκείνη αποστολή αφορούσε αρχικά την εκτεταμένη αποδάσωση του Αμαζονίου, κατέληξε ωστόσο στη βίωση των πραγματικοτήτων της Καραϊβικής. O μαγικός ρεαλισμός δεν ήταν απαραίτητο να επινοηθεί –έμοιαζε να ξεπηδά από την ίδια την πραγματικότητα, έγραφα τότε. Μπορώ και σήμερα να επιβεβαιώσω τα σχετικά με τον δομικό χαρακτήρα της βίας, με τη φτώχεια και τις κοινωνικές ανισότητες, αλλά οφείλω να προσθέσω και τη χαρά της ζωής, τα μεγαλειώδη τοπία των Ανδεων, την έξοχη χορευτική μουσική και τη διατήρηση μιας πολυφυλετικής αποικιακής και προκολομβιανής κληρονομιάς που διαπερνά τη ζωή της χώρας.
Νέα δημοσιογραφία
Η αποστροφή προς τον μαγικό ρεαλισμό συνιστά πρόταγμα των μετά τον Μάρκες κολομβιανών και άλλων νοτιοαμερικανών συγγραφέων. Οι περισσότεροι το δηλώνουν ρητά –η κληρονομιά άλλωστε παραείναι βαριά. Ανάμεσά τους ο πολλά υποσχόμενος 45χρονος Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες. Το ξέραμε από το καλό βιβλίο του Ο ήχος των πραγμάτων όταν πέφτουν, που έγινε μεταξύ άλλων τηλεοπτική σειρά καθώς καταπιάνεται με μια πτυχή των πεπραγμένων του Εσκομπάρ. Το επιβεβαιώσαμε εδώ. Η γραφή είναι επιτηδευμένα απλή, χωρίς στολίδια, πλουμιστές μεταφορές και εξωπραγματικές καταστάσεις, ένα είδος Νέας Δημοσιογραφίας με αφηγητή και πρωταγωνιστή τον ίδιο τον συγγραφέα. Θέμα του βιβλίου είναι θεωρητικά δυο πολιτικές δολοφονίες με βάση τις οποίες θα διατυπωθεί κάποια στιγμή κάποιου τύπου θεωρία της Ιστορίας. Ποια; Μάλλον δεν θα το μάθουμε ποτέ. Οφείλουμε να αρκεσθούμε στη διαδικασία της συγγραφής.
Η πρώτη και γνωστότερη δολοφονία είναι αυτή του λαοπρόβλητου αλλά και λαϊκιστή ηγέτη Χόρχε Γκαϊτάν το 1947. Βύθισε τη χώρα σε ένα δεκαετές αιματοκύλισμα, την περίφημη «βιολέντσια», από την οποία στην πραγματικότητα μόνον πρόσφατα απαλλάχθηκε (αν απαλλάχθηκε). Αν έψαχνα ένα ιστορικό ισοδύναμο με τα καθ’ ημάς, θα έλεγα ότι η δολοφονία του Γκαϊτάν είχε τόσο μεγάλους αντικτύπους στην πρόσφατη κολομβιανή ιστορία όσους ίσως εκείνη του Καποδίστρια στην πρώιμη νεοελληνική. Καθώς συνέβη μάλιστα σε μια εποχή όπου τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα ανθούσαν και καθώς ο Γκαϊτάν, αν και προπολεμικά θαυμαστής του Μουσολίνι, είχε καταχωρισθεί πλέον στην προοδευτική παράταξη, υπήρξαν και διεθνείς επιπτώσεις. Απειρες θεωρίες συνωμοσίας ξεπήδησαν έκτοτε που ενέπλεξαν από τέρατα του θεολογικού πανθέου των γηγενών Ινδιάνων μέχρι βεβαίως την ολιγαρχία, τους γαιοκτήμονες, τη CIA, τον ιμπεριαλισμό και τα σχετικά. Η ιστορία αυτή είναι τόσο συγκινησιακά φορτισμένη και πολυσυζητημένη ακόμη σήμερα, που αναρωτιέται κανείς τι το ενδιαφέρον βρήκε να της προσθέσει ο Βάσκες. Τα πάντα έχουν γραφεί και περιγραφεί σε βιβλία και σε ντοκιμαντέρ, ακόμη και σε αναγνωστικά του Γυμνασίου, ενώ φιγουράρουν καταλεπτώς στο Διαδίκτυο. Η απάντηση μετά την κοπιώδη ανάγνωση του βιβλίου είναι μάλλον τίποτα, πέραν του ότι εδώ εμπλέκεται στην έρευνα ο ίδιος ο συγγραφέας. Αυτό είναι το αφηγηματικό τρικ που καθιστά το βιβλίο μυθοπλασία.
Οι χειρώνακτες
Τα ίδια ισχύουν για τη δολοφονία από δύο χειρώνακτες του στρατηγού Ουρίμπε Ουρίμπε, νικητή σειράς εμφυλίων πολέμων του 19ου αιώνα. Ο στρατηγός δολοφονήθηκε το 1914, ενώ στην Ευρώπη ξεσπούσε ο Μεγάλος Πόλεμος. Τα σχετικά γεγονότα καταλαμβάνουν περιέργως ένα δυσανάλογα μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου από εκείνη του Γκαϊτάν. Κοινό στοιχείο των δύο ιστοριών είναι ότι οι δύο άντρες εγκατέλειψαν στον καιρό τους την πολιτική παράταξη που υπηρετούσαν ώς τότε, για αποκλίνοντες ωστόσο λόγους: ο μεν Ουρίμπε επειδή είχε υποστεί κόπωση από τους αλλεπάλληλους εμφυλίους πολέμους και προσχώρησε στο αντίπαλο στρατόπεδο εν ονόματι της κοινωνικής ειρήνης, ο δε Γκαϊτάν λόγω υπέρμετρων πολιτικών φιλοδοξιών που τον ώθησαν να αυτονομηθεί από τους Φιλελεύθερους υπέρ ενός λαϊκιστικού μαξιμαλιστικού προγράμματος με προεξάρχουσα συνιστώσα του την προώθηση της αγροτικής μεταρρύθμισης. Να σημειώσουμε εδώ ότι ο συγγραφέας, αν και γράφει ένα ουσιωδώς πολιτικό βιβλίο, δεν αναφέρεται καθόλου στο τελευταίο αυτό θέμα που βρισκόταν στο επίκεντρο της πολιτικής σκηνής της χώρας ήδη στα χρόνια της κήρυξης της ανεξαρτησίας από τον Σιμόν Μπολίβαρ.
Η Κολομβία είχε κληρονομήσει από τους αιώνες της ισπανικής κυριαρχίας μια εξαιρετικά συγκεντρωτική ιδιοκτησιακή δομή, με τα περίφημα λατιφούντια να κυριαρχούν. Επρόκειτο για ένα είδος «φεουδαλικού τρόπου παραγωγής» –που κυριαρχεί άλλωστε στις περισσότερες χώρες της Νότιας Αμερικής –με εκτατική κτηνοτροφία βοοειδών και μονοκαλλιέργεια εξαγωγικών αγροτικών προϊόντων. Ποικίλες απόπειρες αγροτικής μεταρρύθμισης –και έγιναν κάμποσες –κατέτειναν στην αναδιανομή της γης, με ποικίλο βαθμό επιτυχίας. Αυτή συνιστούσε ανέκαθεν και την πραγματική πολιτική διαχωριστική γραμμή μεταξύ Συντηρητικών ιδιοκτητών γης (περιλαμβανομένης συνήθως της πανίσχυρης Εκκλησίας) και Φιλελεύθερων μεταρρυθμιστών –με τον φιλελευθερισμό να έχει εδώ εντελώς διαφορετικά προτάγματα από αυτά που συνήθως του αποδίδουμε στα καθ’ ημάς.
Κριτική συνωμοσιολογία
Πώς χειρίζεται το υλικό του ο Βάσκες; Διά των θεωριών συνωμοσίας, τις οποίες αρχικά δηλώνει ότι αποστρέφεται αλλά σταδιακά και ανεπαίσθητα υιοθετεί. Περιγράφει καταλεπτώς τις επισκέψεις του στην Κολομβία από τη Βαρκελώνη όπου ζει, τη γέννηση των δίδυμων κοριτσιών του και την επανασύνδεσή του με παλιούς γνωστούς που τον οδηγούν σε έναν δρόμο επανανακάλυψης των ιστορικών πεπραγμένων. Ενας μάλιστα από τους «βαρεμένους» με τις θεωρίες συνωμοσίας, ο Καρβάγιο, έχει κεντρικό ρόλο στην αφήγηση. Θέλει να τον πείσει να γράψει ένα βιβλίο με βάση τα πραγματολογικά ευρήματά του –ανάμεσά τους και το κρανίο του Γκαϊτάν –που ναι μεν δεν αποδεικνύουν τίποτα, αλλά σταδιακά κινητοποιούν τον αφηγητή Βάσκες. Ο τελευταίος προσχωρεί έτσι σε δομικά ντετερμινιστικές ιστορικές ερμηνείες σχετιζόμενες με ποικίλα συμβάντα σε διάφορα σημεία του πλανήτη –από τη βύθιση του υπερωκεανίου «Λουζιτάνια» μέχρι τη δολοφονία του Κέννεντυ (μάλιστα, παρελαύνει κι αυτός ο μακαρίτης), ενώ δοθείσης ευκαιρίας αναφέρονται και οι γνωστές παρανοϊκές θεωρίες για τους Δίδυμους Πύργους και για άλλα πολλά (δόξα σοι ο Θεός γλιτώνει πάντως η δολοφονία Λαμπράκη από το σχήμα μιας «παγκόσμιας συνωμοσίας χωρίς απαντήσεις»). Αυτή η υπερκατασκευή ιστορικών ερμηνειών δομείται μάλλον ηθελημένα χωρίς αφηγηματικό ρυθμό, άνευρα, με φλύαρες και αναίτιες επαναλήψεις. Ο αντίποδας του μαγικού ρεαλισμού έχει κατασκευαστεί.
Μπολάνιο, Ζέμπαλντ και Διαδίκτυο
Οι προσωπικές σελίδες είναι οι καλύτερες Το βιβλίο ανήκει στο είδος της λατινοαμερικανικής μεταμυθοπλασίας που υπηρέτησε μάλλον περισσότερο επιτυχώς ο Ρομπέρτο Μπολάνιο, με ολίγες πινελιές αναστοχασμού των συμβάντων εμπνευσμένες μάλλον από τον Ζέμπαλντ. Εδώ έχουμε επιπροσθέτως την δικαίωση του Διαδικτύου. Ολα εκεί βρίσκονται, μοιάζει να μας λέει ο συγγραφέας, και όλα έτσι αναπαράγονται στις μέρες μας. Μπορεί, δεν ξέρω, αλλά τότε προς τι το μυθιστόρημα; Ας τονίσω πάντως ότι οι προσωπικές σελίδες του βιβλίου –δηλαδή οι εκτός θεωριών συνωμοσίας –είναι οι καλύτερες και απορώ γιατί ο συγγραφέας δεν έμεινε σε αυτές. Ισως διότι σώνει και καλά έπρεπε να κατασκευαστεί μια ογκώδης, φιλόδοξη μυθιστορηματική μορφή εν ονόματι κάποιων νέων λογοτεχνικών τάσεων. Αντ’ αυτών προκύπτει μάλλον σύγχυση και ιστορικός σκοταδισμός του μεταμοντέρνου είδους, από τον οποίο έχουμε υποφέρει και συνεχίζουμε να υποφέρουμε και στην πολιτική σκηνή της χώρας μας.
Την όλη κατασκευή διασώζει, αν δεν κολακεύει, η εξαιρετική ως συνήθως μεταφραστική και υπομνηματική δουλειά του Αχιλλέα Κυριακίδη.
Juan Gabriel Vásquez
Η Μορφή των Λειψάνων
Μτφ. Αχιλλέας Κυριακίδης
Εκδ. Ικαρος 2018, σελ. 676
Τιμή: 18 ευρώ
