Η βία στην Ελλάδα είναι θέμα πολιτικό και πρόβλημα νοοτροπίας, λέει ο καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον των ΗΠΑ, Αλέξανδρος Νεχαμάς. Βλέπει ότι η βία και η καχυποψία έχουν γίνει πλέον μέρος της ελληνικής πραγματικότητας. «Ο πολιτικά… Αλλος όμως, σπανίως είναι πραγματικά Αλλος. Οταν μιλάμε την ίδια γλώσσα, κάποια σημεία θα έχουμε κοινά» λέει στα «ΝΕΑ».
Ο Αλέξανδρος Νεχαμάς «επιστρέφει» σύντομα στην Ελλάδα για δεύτερη φορά. Η πρώτη ήταν πριν από περίπου πέντε χρόνια όταν εξελέγη μέλος του νεοσύστατου τότε Συμβουλίου του Πανεπιστημίου Αθηνών. Εκείνος ήρθε με τις καλύτερες προθέσεις. Εδώ πάλι (σε μια ευρύτερη προεκλογική περίοδο που έφερε μεγάλες αλλαγές), αντιμετώπισε καχυποψία, επιθέσεις, αντίδραση. Ετσι, ο ίδιος και οι συνάδελφοί του «μάζεψαν τις βαλίτσες» τους κι έφυγαν.
Σε λίγους μήνες ωστόσο έρχεται ξανά στην Ελλάδα, πάλι σε ευρύτερη προεκλογική περίοδο, αυτή τη φορά ως εκλεγμένο τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Ομως ένας καθηγητής Φιλοσοφίας μιλάει πολιτικά χωρίς να μιλάει κομματικά. Η αγωνία του είναι η στήριξη του κοινωνικού ιστού. Και για αυτό προτείνει «μια τεράστια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, από το νηπιαγωγείο ώς το πανεπιστήμιο» με κεντρικό άξονα τον σεβασμό.
.
Πρόκειται για κρούσματα αισχρά και αποτρόπαια. Λέγοντας όμως διαρκώς ότι πρέπει να μελετήσουμε τα αίτια της βίας, κάτι που βέβαια είναι απαραίτητο, συχνά το χρησιμοποιούμε ως δικαιολογία για να μην αντιμετωπίσουμε τα ίδια τα κρούσματα. Ετσι διαιωνίζεται μια κατάσταση, δεν μπορούμε να την ξεπεράσουμε. Και τελικά αυτά που βλέπουμε γύρω μας είναι πραγματικά απαράδεκτα. Δεν μπορεί να επιτίθεται κανείς έτσι σε δημόσια πρόσωπα. Θα γίνει η χώρα μας σαν την Αμερική, όπου κινδυνεύει η ίδια η ζωή των πολιτικών; Αυτό το πρότυπο μας αρέσει;
Το σίγουρο είναι ότι πρέπει να την αποτρέψουμε. Ευτυχώς, δεν βρισκόμαστε ακόμη στα επίπεδα της Αμερικής ή της Δυτικής Ευρώπης σε αντίστοιχα θέματα και πρέπει να προστατεύσουμε την κοινωνία μας από αυτόν τον άγριο κίνδυνο. Ευτυχώς στην Ελλάδα η βία που βλέπουμε στο εξωτερικό, με όπλα, φορτηγά με εκρηκτικά, μεγάλες τρομοκρατικές επιθέσεις, δεν έχει φτάσει. Είμαστε μια μικρή χώρα και κάτι τέτοιο θα ήταν καταστροφικό. Θα μπορούσε να σπάσει τα λεπτά νήματα που διατηρούν σήμερα τον κοινωνικό ιστό της χώρας, να διαλύσει τις σχέσεις μεταξύ των κοινωνικών ομάδων της. Ξέρουμε ότι το επόμενο βήμα ύστερα από κάτι τέτοιο, είναι ο πόλεμος…
Η κατάσταση στα ελληνικά πανεπιστήμια δεν είναι απλά απαράδεκτη, είναι απίστευτη. Είναι αδύνατον να περιγράψει κανείς σε πανεπιστημιακούς και πολιτικούς του εξωτερικού το τι συμβαίνει καθημερινά στα πανεπιστήμια της Ελλάδας. Δεν μπορούν να το πιστέψουν. Σε κοιτούν λες και είσαι εντελώς φαντασιόπληκτος. Πρώτ’ απ’ όλα πρέπει να βελτιωθεί άμεσα το φυσικό περιβάλλον λειτουργίας στα ελληνικά πανεπιστήμια. Πνευματική δουλειά, διδασκαλία, μόρφωση δεν γίνεται μέσα στα γκράφιτι, τον φόβο, τη δυσωδία από τα σκουπίδια, τον κίνδυνο να σου κλέψουν τον υπολογιστή ή να σε δείρουν.
Αυτό το φαινόμενο των ελληνικών πανεπιστημίων είναι, μου φαίνεται, μοναδικό στον κόσμο. Παρ’ όλα αυτά, φοιτητές και καθηγητές (αξιοθαύμαστοι για μένα) συνεχίζουν να παράγουν υψηλού επιπέδου επιστημονικό έργο. Τα πράγματα είναι πιο εύκολα για εμάς εδώ στις ΗΠΑ. Εχουμε εγκαταστάσεις, βοήθεια, υποστήριξη.
Στην Ελλάδα το πρόβλημα είναι και πολιτικό και πρόβλημα νοοτροπίας. Τα ελληνικά ΑΕΙ είναι πηγές πολιτικού μέλλοντος. Αυτό έχει μια καλή πλευρά, αλλά και μια κακή. Και η κακή έχει προκαλέσει τεράστια προβλήματα. Δεν πρέπει να συγχέουμε τις δύο έννοιες που έχει η φράση «δημοκρατική παιδεία». Αλλο δημοκρατική παιδεία που προετοιμάζει πολίτες για τη δημοκρατία και άλλο δημοκρατική παιδεία που δίνει σε όλους όσους συμμετέχουν σε αυτή το ίδιο δικαίωμα να επεμβαίνουν σε εκπαιδευτικά θέματα.
Η ίδια η παιδεία είναι ιεραρχική. Ενας ή περισσότεροι άνθρωποι, βασιζόμενοι στις γνώσεις και την πείρα τους, μεταδίδουν σε άλλους πράγματα που αυτοί αγνοούν. Διαφωνίες θα υπάρχουν πάντοτε, αλλά αυτό δεν τους τοποθετεί όλους στο ίδιο επίπεδο γνώσης. Και σίγουρα δεν δίνει το δικαίωμα σε κάποιον να ασκήσει βία εναντίον άλλου.
Ο σεβασμός προς τον θεσμό που δεν υπάρχει στην Ελλάδα, μου φαίνεται πως οφείλεται σε μεγάλο μέρος στο ότι τα ΑΕΙ τα βλέπουμε απλώς ως ένα βήμα για καριέρα ή πολιτική σταδιοδρομία κι όχι πρωτίστως ως ευκαιρία μόρφωσης. Είναι συνήθως δε πανεπιστήμια πόλεων, στα οποία δεν δημιουργείται το ιδιαίτερο συναίσθημα που δημιουργείται μεταξύ των φοιτητών που ζουν και σπουδάζουν σε ένα ευχάριστο –θα έλεγα κατοικήσιμο –κάμπους. Δεν έχουν άλλο τρόπο να συνδεθούν μεταξύ τους. Δεν υπάρχει η πνευματική ατμόσφαιρα που είναι απαραίτητη ώστε να ακούσεις μια διάλεξη, να τη συζητήσεις, να τη σκεφτείς και μετά να προσπαθήσεις να την εφαρμόσεις στη ζωή σου.
Πρόκειται για μια από τις χειρότερες ιδέες που έχουν υπάρξει στον τόπο μας. Αλλο το άσυλο της πνευματικής ανεξαρτησίας και άλλο της φυσικής. Δεν είναι θέμα ασύλου το να μπει η αστυνομία σε ένα πανεπιστημιακό ιδρυμα αν διαπράττονται αδικήματα αν και, φυσικά, είναι κάτι που πρέπει να συμβαίνει μόνο σε εξαιρετικές περιστάσεις. Η ιδέα πάντως, ότι ουσιαστικά είσαι ελεύθερος να εισβάλλεις σε ένα πανεπιστήμιο, να καταστρέφεις τα κτίριά του, και να το χρησιμοποιείς για να πετάς μολότοφ και να δέρνεις τον κόσμο, ακούγεται σαν την Αλίκη στη χώρα των θαυμάτων, σαν να βλέπεις την πραγματικότητα από την άλλη πλευρά του καθρέφτη.
Η αλήθεια είναι ότι σήμερα οι ανθρωπιστικές σπουδές είναι υποτιμημένες. Η Ελλάδα βρίσκεται σε προνομιούχο θέση για τη μελέτη και κατανόηση της Ιστορίας που μας έφερε ώς εδώ. Η Ελλάδα θα μπορούσε να δώσει το παράδειγμα διεθνώς πώς μπορούν να ξαναβρεθούν οι ανθρωπιστικές σπουδές στο κέντρο της εκπαίδευσης. Αν δεν ξέρουμε από πού ερχόμαστε, πώς ξέρουμε πού πάμε; Ομως η σχέση μας με τους αρχαίους είναι αφενός προτέρημα και αφετέρου, ως αρχαιολατρία, το μεγάλο μας πρόβλημα. Ούτε οι αρχαίοι ούτε οι σύγχρονοι Ελληνες είναι τέλειοι και πρέπει να δούμε κι εκείνους κι εμάς τους ίδιους με κάποια αντικειμενικότητα. Η κριτική δεν είναι κατ’ ανάγκη άρνηση. Δεν υπάρχουν μόνο φιλέλληνες ή μισέλληνες. Υπάρχουν και Ελληνες.
Η μελλοντολογία είναι φοβερά επικίνδυνη. Το μέλλον έρχεται και πάντοτε διαψεύδει τις προφητείες μας. Δεν υπάρχει γενική λύση των προβλημάτων μας. Χρειάζεται επιμέρους δουλειά. Βασική (αν και όχι μόνη) ανάγκη είναι μια τεράστια εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Από το νηπιαγωγείο ώς το πανεπιστήμιο. Να δημιουργηθεί μια νέα σχέση καθηγητή – μαθητή. Να τη στηρίξουμε στην έννοια του αμοιβαίου σεβασμού, στην έννοια της μόρφωσης, στην ιδέα που πρέπει να γίνει πραγματικότητα, ότι η εκπαίδευση αποτελεί τον κοινό σκοπό καθηγητών και μαθητών, στην εγκατάλειψη της κατάληψης και της απεργίας ως μεθόδων επικοινωνίας.
Απαραίτητη προϋπόθεση η αξιολόγηση, από το νηπιαγωγείο ώς το πανεπιστήμιο! Μέρος του προβλήματος είναι ότι στην Ελλάδα υπάρχει μια τρομερή καχυποψία που εμποδίζει την εμπιστοσύνη που η αξιολόγηση απαιτεί. Την καχυποψία αυτή την είδα όσο συμμετείχα ως μέλος στο Συμβούλιο του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ηρθαμε με τις καλύτερες προθέσεις αλλά μας υποδέχθηκαν βρίσιμο, κατάληψη, ομηρεία. Δεν θα ξεχάσω μια μέρα που συνάντησα μαζί με έναν συνάδελφό μου δυο διοικητικούς υπαλλήλους στα σκαλιά του κεντρικού κτιρίου του πανεπιστημίου στην Αθήνα και άρχιζαν να μας βρίζουν με τον πιο χυδαίο τρόπο. Και φυσικά κανείς δεν τους επέπληξε.
Οι εκφράσεις που ακούσαμε εκείνη την ημέρα ήταν κάτι το απίθανο. Αν όμως δεν δεχτούμε νέες ιδέες σ’ αυτή τη χώρα, δεν θα πάμε πουθενά. Στο μυαλό μας υπάρχει πάντα ο «μπαμπούλας» της ελληνικής πραγματικότητας. Αλλά η ελληνική πραγματικότητα είναι απλά ό,τι έχουμε συνηθίσει εδώ και μια – δυο γενιές. Είναι θέμα καθαρά πολιτιστικό και πρέπει να αλλάξει.
Το περιβάλλον επιδρά αμέσως στην ψυχική κατάσταση του ανθρώπου. Οταν είσαι σε ένα περιβάλλον που αντιπροσωπεύει την ανομία, θα χαθείς κι εσύ: αν σε βάλουν στη ζούγκλα, πρέπει να φερθείς σαν άγριο θηρίο για να επιβιώσεις. Τα πανεπιστήμιά μας σήμερα στηρίζουν τη βία, την υποθάλπουν. Για να προχωρήσει λοιπόν η αξιολόγηση σε όλο το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας, χρειάζεται εμπιστοσύνη και από τις δυο πλευρές για να γίνει όσο πιο αντικειμενικά γίνεται. Στη χώρα μας, δυστυχώς, αν κάποιος δεν είναι φίλος μας, είναι εχθρός. Κι έτσι συντηρούμε τον κόσμο μας χωρισμένο στους δικούς μας και τους… Αλλους. Πρέπει όμως να καταλάβουμε ότι ο Αλλος, είναι τελικά και λίγο «δικός μας». Στην απέναντι πλευρά από εμάς, πάντα υπάρχει κάτι κοινό μεταξύ μας και ίσως αυτή είναι η αρχή στην οποία πρέπει να βασιστεί η αξιολόγηση στην Ελλάδα σε όλα τα επίπεδα.
Είναι η Ελλάδα σήμερα μια ελεύθερη χώρα;
Η συναίνεση θα ήταν άψογη, αλλά σήμερα αντιπροσωπεύει ελπίδα κι όχι πραγματικότητα. Κάπως ειρωνικά, μου φαίνεται πως το γεγονός ότι σήμερα η Ελλάδα δεν βρίσκεται πια στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων στο εξωτερικό (τα κακά νέα παρουσιάζονται εκεί) είναι ενθαρρυντικό. Εχουμε συνθήκες στη χώρα μας πια βάσει των οποίων μπορούμε να πιστέψουμε –ή μάλλον να ελπίσουμε –ότι ίσως πάμε καλά.
Φυσικά! Θα έχω άμεση και συνεχή σχέση με την Ακαδημία Αθηνών και ελπίζω να βοηθήσω όσο μπορώ στην αναζωογόνηση της φιλοσοφικής διάθεσης, που η Ελλάδα χρειάζεται όσο ποτέ σήμερα.
