Η περιπέτεια ενός ονόματος

«Τι είναι ένα όνομα; Αυτό που εμείς αποκαλούμε τριαντάφυλλο, με οποιοδήποτε άλλο όνομα θα μύριζε εξίσου γλυκά», γράφει ο Σαίξπηρ στο «Ρωμαίος και Ιουλιέτα». Η πραγματικότητα όμως είναι εξίσου σκληρή με το τέλος της τραγωδίας του βρετανού βάρδου –το όνομα, θέλουμε δεν θέλουμε, έχει πάντα σημασία.

Η «Δημοκρατία της Μακεδονίας» ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Γιουγκοσλαβία τον Νοέμβριο του 1991, παρότι η συζήτηση για την ύπαρξη μακεδονικού έθνους είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του ’50. Εκείνη η πρώτη διετία συνέβαλε καθοριστικά στις σημερινές εξελίξεις. Μετά την αίτηση ένταξης της γείτονος στον ΟΗΕ με το συνταγματικό της όνομα, η ελληνική πλευρά απολυτοποίησε τη σημασία του ονόματος. Η διάσταση απόψεων ανάμεσα στον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη και τον υπουργό Εξωτερικών Αντώνη Σαμαρά οδήγησαν στη Σύσκεψη των Πολιτικών Αρχηγών του 1992. Σε μια έντονη συζήτηση, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Κωνσταντίνος Καραμανλής, μαζί με τους Μητσοτάκη, Σαμαρά, τον αρχηγό της αξιωματικής αντιπολίτευσης Ανδρέα Παπανδρέου και τις Αλέκα Παπαρήγα (ΚΚΕ) και Μαρία Δαμανάκη (ΣΥΝ), αποφάσισαν ότι η Ελλάδα θα απορρίψει οποιαδήποτε ονομασία περιέχει τον όρο «Μακεδονία» –αν και ο τότε πρωθυπουργός πρότεινε τους όρους «Ανω Μακεδονία» και «Μακεδονία του Βαρδάρη». Το συμβιβαστικό πακέτο Πινέιρο, λίγο καιρό αργότερα, περιελάμβανε το όνομα «Νέα Μακεδονία». Η Ελλάδα το απέρριψε κι αυτό. Ηταν η εποχή που «η ψυχή» κέρδισε τη λογική.

Το 1993 τα Σκόπια εντάχθηκαν στον ΟΗΕ με το όνομα ΠΓΔΜ, η κυβέρνηση άλλαξε, και όταν το «Νέα Μακεδονία» στην κυριλλική προτάθηκε εκ νέου στον Ανδρέα Παπανδρέου, εκείνος το απέρριψε ξανά. Ακολούθησε το εμπάργκο και η υπογραφή της Ενδιάμεσης Συμφωνίας, το 1995, που επέτρεψε τη δημιουργία διπλωματικών σχέσεων ανάμεσα στις χώρες. Μόνο ένα δεν είχε προβλεφθεί –το χρονικό όριο μέσα στο οποίο έπρεπε να βρεθεί μια λύση για το όνομα.

Ο Σημίτης. Οι διαπραγματεύσεις ξεκίνησαν εκ νέου το 1999, από την κυβέρνηση του Κώστα Σημίτη, με υπουργό Εξωτερικών τον Γιώργο Παπανδρέου. Η ελληνική πλευρά διεκδικούσε πλέον σύνθετη ονομασία με γεωγραφικό προσδιορισμό για όλες τις χρήσεις. Το 1999, η συζήτηση αφορούσε κυρίως την ονομασία «Ανω Μακεδονία» και, κάποια στιγμή, όλα έδειχναν πως θα είχε αποτέλεσμα. Η συγκυρία, ωστόσο, δεν βοήθησε –οι εμφύλιες συρράξεις στη γείτονα χώρα, σε συνδυασμό με την άρνηση του erga omnes, οδήγησαν για άλλη μια φορά σε ναυάγιο. Η αρχή, ωστόσο, είχε γίνει.

Ο Καραμανλής. Τη σκυτάλη πήρε ο Κώστας Καραμανλής, με υπουργό Εξωτερικών την Ντόρα Μπακογιάννη. Τα δεδομένα, βέβαια, είχαν αλλάξει: οι ΗΠΑ ήδη από το 2004 είχαν αναγνωρίσει το συνταγματικό όνομα της ΠΓΔΜ, ενώ είχε πια αρχίσει να συζητείται ουσιαστικά η ένταξή της στο ΝΑΤΟ. Η πρόταση του Μάθιου Νίμιτς το 2005 έκανε λόγο για διπλή ονομασία («Republika Makedonija-Skopje»), ενώ το 2008 ο ειδικός διαμεσολαβητής επανέρχεται με μια νέα δέσμη ονομάτων. Από αυτά, η Αθήνα φέρεται να συζητεί μόνο το «Δημοκρατία της Ανω Μακεδονίας». Η αδιάλλακτη στάση των Σκοπίων οδηγεί στη Σύνοδο του ΝΑΤΟ τον Απρίλιο: εκεί, στο επίσημο γεύμα εργασίας, ο πρωθυπουργός επεσήμανε πως η ένταξη της ΠΓΔΜ περνά μέσα από τη λύση στο Ονοματολογικό. Η στάση αυτή υποστηρίχθηκε και από άλλα κράτη-μέλη. Το 2011, ωστόσο, η Ελλάδα καταδικάστηκε από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, καθώς θεωρήθηκε πως παραβιάζει τους όρους της Ενδιάμεσης Συμφωνίας που προέβλεπε πως η χώρα «συμφωνεί να μην προβάλλει αντιρρήσεις στην αίτηση ή τη συμμετοχή της ΠΓΔΜ σε διεθνείς, πολυμερείς και περιφερειακούς οργανισμούς και θεσμούς, των οποίων είναι μέλος».

Τα τελευταία δέκα χρόνια δεν υπήρχε καμία ουσιαστική πρόοδος. Ομως η αλλαγή κυβέρνησης στα Σκόπια έδωσε νέα προοπτική στις διαπραγματεύσεις. Η νέα δέσμη ονομάτων περιλαμβάνει πλέον τους όρους Ανω Μακεδονία, Βόρεια Μακεδονία, Νέα Μακεδονία και Μακεδονία του Βαρδάρη. Ολες τους κάποια στιγμή συζητήθηκαν και απορρίφθηκαν από τη μία ή την άλλη πλευρά. Τώρα προβάλλονται ως μέρος της λύσης.