Ο Θεόδωρος Π. Λιανός, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Ντέιβις της Καλιφόρνιας και ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, δεν κρούει τον κώδωνα του κινδύνου για την ευρισκόμενη σε σύγχυση σήμερα ανθρωπότητα. Μας προειδοποιεί ότι είμαστε ήδη μερικές φάσεις έπειτα από αυτή την κρούση.
Στο βιβλίο, με επιστημονική αυστηρότητα, η οποία όμως δεν φοβάται να χρησιμοποιεί τον άμεσο καθαρό και γλαφυρό λόγο των καθημερινών περιστάσεων, εξετάζονται τέσσερις μορφές πλούτου: ο υλικός, ο πνευματικός, ο φυσικός και αυτός των εμπειριών.
Ο υλικός πλούτος ορίζεται ως το σύνολο των υλικών αγαθών που αποτελούν πηγές χρησιμότητας για τον κάτοχό τους. Είναι ο πλούτος που αποφέρει εισόδημα και παράγεται από τη «συνεργασία» του ανθρώπου με τη φύση. Αυτή η συνεργασία όμως εδώ και πολλά χρόνια είναι εις βάρος της φύσης και αν συνεχιστεί με τον ίδιο τρόπο, αυτό θα σημάνει το τέλος τόσο της φύσης όσο και του υλικού πλούτου.
Ενα ωραίο παραμύθι
Ο οικονομολόγος συγγραφέας, αντιθέτως με τις αντιλήψεις των περισσότερων συναδέλφων του οικονομολόγων, υποστηρίζει ότι ο υλικός πλούτος δεν θα μπορεί να παράγεται για πάντα αν συνεχιστούν οι σημερινοί ρυθμοί ανάπτυξης. «Η συνεχής ανάπτυξη είναι ένα ωραίο παραμύθι, ένα γλυκό νανούρισμα που δεν έχει αντίκρισμα στον πραγματικό κόσμο» (σ. 128). Η ανάπτυξη που τώρα παρακολουθούμε είναι δάνειο από το μέλλον. Η συνέχισή της κάνει πιο μικρό το διάστημα ζωής αυτού του μέλλοντος. Αλλά μήπως αυτή η συνεχής ανάπτυξη μειώνει τις ανισότητες; Ούτε αυτό επιτυγχάνει, αντιθέτως τις αυξάνει.
Ο πνευματικός πλούτος είναι το σύνολο των γνώσεων που έχει ένας άνθρωπος, αλλά και η ικανότητα με την οποία αντιλαμβάνεται τον κόσμο. Αυτός ο πλούτος διατηρεί μια αμφίδρομη σχέση με τον υλικό. Φυσικός είναι ο πλούτος που μας παρέχει η φύση χωρίς την παρέμβαση των ανθρώπων και τέλος ο πλούτος των εμπειριών είναι το άθροισμα των ανθρωπίνων πράξεων. Εδώ θα επιμείνω στο σημείο που ο συγγραφέας αναφέρεται στους λόγους για τους οποίους θεωρεί ότι οι καλές πράξεις είναι πλούτος, για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως «τα συναισθήματα ικανοποίησης και υπερηφάνειας που συσσωρεύει στην ψυχή του ο ενάρετος άνθρωπος είναι ένας πραγματικός ψυχικός πλούτος» (σ. 116). Αυτές οι τρεις κατηγορίες σε αντίθεση με αυτήν του πλούτου είναι απεριόριστες ως προς το μέγεθός τους.
Η μελέτη εκ μέρους του συγγραφέα του λεγόμενου «οικολογικού ισοζυγίου» μας εισάγει στον πυρήνα αυτού του βιβλίου. Το οικολογικό ισοζύγιο είναι η διαφορά του οικολογικού αποτυπώματος (ζήτηση φυσικών πόρων) από τη βιο-ικανότητα (προσφορά). Ο συγγραφέας παρατηρεί ότι μετά το 1970, όπου υπήρχε ισορροπία του οικολογικού ισοζυγίου, το έλλειμμα διαρκώς αυξάνεται. Και στη βάση συγκεκριμένων στοιχείων που απεικονίζουν την πραγματικότητα (δες Πίνακα 6.2) τονίζει πως «ο υλικός πλούτος της ανθρωπότητας έχει υπερβεί το ανώτατο όριο που οι πόροι της Γης προσδιορίζουν. Περαιτέρω ανάπτυξη, αν υπάρξει, θα καταστεί δυνατή εις βάρος του φυσικού περιβάλλοντος του πλανήτη» (σ. 139).
Η υπερκατανάλωση είναι το πρώτο καμπανάκι κινδύνου. Ο υπερπληθυσμός το δεύτερο. Εδώ αναφέρεται –χωρίς να την προσυπογράφει απόλυτα όσον αφορά τη χρονική προθεσμία, όχι όμως όσον αφορά και την πορεία προς τα εκεί –στην «προφητεία» του μικροβιολόγου καθηγητή Frank Fenner. Σύμφωνα με αυτήν, στα επόμενα 100 χρόνια το ανθρώπινο είδος θα εξαφανιστεί λόγω της υπερκατανάλωσης των πλουσίων και του υπερπληθυσμού των φτωχών. Εντυπωσιακό είναι εδώ το στοιχείο που παραθέτει ο Λιανός. Αν θέλουμε να επιβιώσει η ανθρωπότητα, θα πρέπει να μειωθεί ο πληθυσμός της Γης στα μισό απ’ αυτό που είναι σήμερα (στα 3,6 δισ., από 7,5 δισ. που είναι τώρα) ή αλλιώς να μειωθεί η κατανάλωση στο μισό (στα 4.800 δολάρια από 10.000 σήμερα).
Η μετάβαση
Υπάρχουν τρόποι να αντιμετωπιστούν αυτοί οι δυο εχθροί της συνέχισης του ανθρώπινου είδους; Ο συγγραφέας προτείνει τη μετάβαση από το μοντέλο της ανάπτυξης σε αυτό της σταθερής οικονομίας. Η ιδέα της σταθερής οικονομίας είναι πάρα πολύ παλιά, αλλά αυτό που κατά τον συγγραφέα θα τη χαρακτήριζε σήμερα είναι η ανάγκη η συνολική παραγωγή (το ΑΕΠ) να παραμένει σταθερό και σε τέτοιο μέγεθος που να απορροφά τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους, χωρίς να προκαλεί περιβαλλοντικά προβλήματα. Από την άλλη, αυτή η σταθερή οικονομία για να εφαρμοστεί, πρέπει να επιβάλει –όσο και αν αυτό φαίνεται ότι παραβιάζει κεκτημένα ανθρώπινα δικαιώματα –πολιτικές ελέγχου των γεννήσεων.
Οι προτάσεις εδώ του συγγραφέα και ιδιαιτέρως αυτή περί «διεθνούς χρηματιστηρίου δικαιωμάτων τεκνοποίησης» αποτελούν –κατά τη γνώμη μου –τον αδύναμο κρίκο ενός γερά κρατημένου στην επιστημονική, και όχι μόνο, πραγματικότητα βιβλίου. Η αντιαναπτυξιακή ζέση του οικονομολόγου καθηγητή δεν πρέπει όμως να οδηγήσει κάποιους σε βιαστικά συμπεράσματα για το βιβλίο. Αυτό δεν αποτελεί τμήμα μιας σειράς καταστροφολογικών βιβλίων, αλλά συμπύκνωση της σκέψης ενός ανθρώπου που στην επιστημονική του καριέρα, αλλά και στις συχνότατες δημόσιες παρεμβάσεις του, ποτέ δεν δίσταζε να βλέπει προβλήματα εκεί όπου άλλοι έβλεπαν λύσεις.
Προτάσεις
Η σταθερή οικονομία ως μεικτή οικονομία
Σήμερα η ανάπτυξη, έστω και η βιώσιμη, προτείνεται ως η μόνη λύση για τη διέξοδο της χώρας, της Ευρώπης και του κόσμου ολόκληρου από την κρίση. Αντιθέτως ο συγγραφέας τονίζει ότι η συνέχισή της αποτελεί διαβατήριο για την καταστροφή. Και πού η πρωτοτυπία, μπορεί να σπεύσει να ρωτήσει ο βιαστικός αναγνώστης; Τόσοι και τόσοι ισχυρίζονται κάτι τέτοιο, τουλάχιστον τα τελευταία 50 χρόνια. Ο καθηγητής Λιανός όμως δεν καταστροφολογεί. Στη βάση μιας ιδιαίτερα απολαυστικής γραφής, διανθισμένης με περιστατικά από τις καθημερινές δράσεις και εμπειρίες των ανθρώπων, καταθέτει προτάσεις – ίσως και μερικές αμφιλεγόμενες – για το μοντέλο της σταθερής οικονομίας ως μεικτής οικονομίας. Η ιδιαιτέρως εντυπωσιακή κριτική του μοντέλου της συνεχούς ανάπτυξης αποτελεί το όπλο με το οποίο ο συγγραφέας υπερβαίνει τις αδυναμίες των προτάσεών του. Βεβαίως υπάρχει και μια εκ μέρους του συγγραφέα αναφορά στην κριτική που ασκεί η οικονομική ορθοδοξία στις αντιλήψεις για το τέλος της ανάπτυξης. Καλό θα ήταν ο αναγνώστης να διαβάσει με προσοχή αυτές τις σελίδες, για να γνωρίσει τα επιχειρήματα και της άλλης πλευράς. Τελικά για τον συγγραφέα τα όρια της υπερκατανάλωσης από τη μια και του υπερπληθυσμού από την άλλη κάνουν αναγκαία τη συνέχιση μιας συζήτησης που αφορά το αν πρέπει να ζούμε σαν τον άγιο Φραγκίσκο ή τον Ωνάση. Βεβαίως, καλό θα ήταν να υπερβούμε και τους δυο ή να βρούμε μια μέση οδό, όπως προτείνει ο συγγραφέας. Αλλά αυτό είναι μια άλλη συζήτηση.
Θεόδωρος Π. Λιανός
Περί πλούτου και σταθερής οικονομίας
Εκδ. Καστανιώτη, 2018, σελ. 304
Τιμή: 10,60 ευρώ
Αναζήτηση
