Περνώντας από την οδό Μιχαήλ Βόδα τον Αύγουστο του 1933, ο Λε Κορμπιζιέ στάθηκε μπροστά από το περίφημο σχολείο του Παναγιωτάκου. Δίχως να διστάσει καθόλου ο διάσημος Ελβετός σήκωσε την πένα του και άφησε γραπτώς στον τοίχο τα συγχαρητήριά του: «Compliments de Le Corbusier». Είναι ένα από τα τουλάχιστον 15 σχολικά κτίρια της Αθήνας που κουβαλούν βαρύτιμα διαπιστευτήρια και κλείνουν μέσα τους κομμάτια από την Ιστορία της χώρας. Εκπαιδευτικές μονάδες που μετρούν περισσότερο από έναν αιώνα ζωής ή που κατασκευάστηκαν από κορυφαίους έλληνες αρχιτέκτονες, όπως ο Πικιώνης, ο Μητσάκης, ο Καραντινός, στα πρότυπα των πιο πρωτοπόρων ρευμάτων της εποχής τους.
Το τελευταίο χρονικό διάστημα βρίσκεται σε εξέλιξη μια προσπάθεια να συσταθεί ένα Δίκτυο Ιστορικών Σχολείων της Αθήνας. Εμπνευστής της ιδέας είναι η οργάνωση Monumenta, η οποία έχει ήδη προχωρήσει στον εντοπισμό και την καταγραφή 15 ιστορικών σχολείων της πόλης.
«Η Αθήνα διαθέτει ένα εξαιρετικό σύνολο σχολείων, τα περισσότερα από τα οποία φτιάχτηκαν σε δύο περιόδους» εξηγεί η αρχιτέκτονας και επικεφαλής της Monumenta Ειρήνη Γρατσία. «Η πρώτη ομάδα κατασκευάστηκε με το πρόγραμμα Καλλία στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ού» προσθέτει.
Ηταν το πρώτο κρατικό πρόγραμμα κατασκευής σχολικών κτιρίων και άρχισε να εφαρμόζεται το 1889. Επικεφαλής του τέθηκε ο Δημήτρης Καλλίας, πολιτικός μηχανικός και διευθυντής της τεχνικής υπηρεσίας του Νομού Αττικής, ο οποίος είχε σπουδάσει στο Πολυτεχνείο της Γάνδης. Με τον Καλλία επιβλήθηκε ένας ενιαίος τύπος διδακτηρίων σε ολόκληρη τη χώρα, ο οποίος αποτέλεσε την «εικόνα» του σχολείου σε κάθε γωνιά της Ελλάδας. Για να καταλήξει σε αυτόν ο έλληνας νομομηχανικός είχε προηγουμένως ζητήσει από τα υπουργεία Παιδείας της Γαλλίας και της Αγγλίας να του στείλουν πολυάριθμα σχέδια σχολικών μονάδων, τα οποία έλαβε υπόψη του πριν καταλήξει στον χαρακτηριστικό νεοκλασικό τύπο διδακτηρίου με τον οποίο συνδέθηκε το όνομά του. Ο τύπος των σχολείων Καλλία καταργήθηκε γύρω στο 1911.
«Μια δεύτερη ομάδα ιστορικών σχολείων κατασκευάστηκε τη δεκαετία του ’30 επί Ελευθέριου Βενιζέλου με υπουργό Παιδείας τον Γεώργιο Παπανδρέου» συνεχίζει η Ειρήνη Γρατσία. Τότε αποφασίστηκαν η αναβάθμιση των σχολικών μονάδων και η κατασκευή νέων με τη σύσταση Γραφείου Μελετών Σχολικών Κτιρίων. «Την εποχή εκείνη είχαμε την ανέγερση 3.200 σχολικών κτιρίων σε όλη την Ελλάδα. Σε αυτήν τη φάση εφαρμόζεται ό,τι πιο μοντέρνο και προχωρημένο για την εποχή, καθώς για τα σχολεία αυτά δουλεύουν οι νέοι αρχιτέκτονες που έρχονται από το εξωτερικό, αλλά και απόφοιτοι του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, το οποίο λειτουργεί ήδη από το 1917. Ο Πικιώνης, ο Καραντινός, ο Μητσάκης είναι μερικοί από αυτούς» εξηγεί.
Εκτός από αυτές τις δύο κατηγορίες σχολείων, στην Αθήνα σώζονται και κάποια ιδιαίτερα κτίρια που κατασκευάστηκαν για άλλους σκοπούς, αλλά στη συνέχεια φιλοξένησαν σχολικές μονάδες. Το εκπληκτικά διακοσμημένο 15ο Γυμνάσιο στην Κυψέλη, το οποίο λειτούργησε ως ιταλική σχολή καλογριών και στη συνέχεια ως νοσοκομείο, και το 21ο Δημοτικό, που ξεκίνησε ως κατοικία του 19ου αιώνα, είναι δύο χαρακτηριστικά δείγματα.
«ΤΑ ΝΕΑ» παρουσιάζουν σήμερα επτά στολίδιαπου «φωτίζουν» την πόληστο διάβα των χρόνων
8ο Γυμνάσιο και Λύκειο Νικοπόλεως 31-33
Από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή και τον Κορνήλιο Καστοριάδη μέχρι τον Παύλο Σιδηρόπουλο, τον Μποστ, τον Τερζάκη, τον Εμπειρίκο και τη Λιλίκα Νάκου, ο κατάλογος των μαθητών του 8ου Γυμνασίου Αθηνών εντυπωσιάζει. Το κτίριο – δείγμα πρώιμου μοντερνισμού – θεμελιώθηκε το 1926 και ολοκληρώθηκε το 1931 σε σχέδια του Γεώργιου Πάντζαρη, ενός από τους πρώτους αποφοίτους της Αρχιτεκτονικής Σχολής της Αθήνας. Στο προαύλιό του το 1934 έφτιαξε ένα εκκλησάκι ο ταλαντούχος αρχιτέκτονας Νικόλαος Μητσάκης, ενώ τα επόμενα χρόνια, κατά τη διάρκεια της Κατοχής, μαθητές του 8ου θα συμμετάσχουν στη θρυλική ανατίναξη των γραφείων της φασιστικής οργάνωσης δωσιλόγων ΕΣΠΟ που δρούσε προς όφελος των Γερμανών.
21ο Δημοτικό Σχολείο
(Λέλα Καραγιάννη)
Κύπρου 43, Πλατεία Αμερικής
Η ιστορία του ξεκινά με ένα… προικοσύμφωνο. Ηταν τον Ιανουάριο του 1897 όταν η Ερασμία Λιανοσταφίδα, ιδιοκτήτρια ενός κήπου επί της οδού Πατησίων – του κήπου που βρισκόταν στη θέση του σημερινού σχολείου –, παραχωρούσε την κατοχή του στον μέλλοντα σύζυγό της Γεώργιο Αντωνόπουλο, ταγματάρχη Πυροβολικού. Μαζί με τον κήπο έδινε και ποτιστικό ύδωρ, «έξι ώρες την εβδομάδα εκ της πηγής του Περσού ποταμού». Με το πέρασμα των χρόνων ο κήπος χωρίστηκε σε οικόπεδα και σε ένα από αυτά χτίστηκε μια τυπική νεοκλασική κατοικία του 19ου αιώνα. Ακολούθησαν αγοραπωλησίες, δωρεές και κληρονομιές μέχρι το 1959, οπότε το κτίριο μετατράπηκε στην Ανωτέρα Βιομηχανική Σχολή. Τα επόμενα χρόνια στο οίκημα φιλοξενήθηκαν ιδιωτικό Γυμνάσιο και τμήματα του Μικρού Πολυτεχνείου ώς τον Νοέμβριο του 1978 που στέγασε το 21ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών.
53ο Δημοτικό Σχολείο
Ταρσού 26 και Αλκαμένους
Ενα ωραίο κτίσμα ύστερου νεοκλασικισμού που οικοδομήθηκε το 1904 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Θ. Μιχαλόπουλου στεγάζει το 53ο Δημοτικό Σχολείο της Αθήνας. Το κτίριο αποτέλεσε οικία του Πέτρου Δημητρόφσκι, ο οποίος μερικά χρόνια αργότερα, το 1918, το δώρισε στο ελληνικό κράτος «μετά τῆς περιοχῆς αὐτῆς, τοῦ ὅλου οἰκοπέδου ἐκτάσεως χιλίων ἐννιακοσίων τεκτονικῶν τετραγωνικῶν, διά νά χρησιμοποιῆται ὡς ἐκπαιδευτήριον… τοῦ 6ου ἑξαταξίου δημοτικοῦ σχολείου θηλέων Ἀθηνῶν ὑπό τόν ὅρον, ἵνα ὑπό τοῦ ἐλληνικοῦ Δημοσίου παρέχηται μηνιαίως ποσόν δραχμῶν 600 ἐφ’ ὅσον ζῶσιν αὐτός καί ἡ σύζυγός του ἤ καί ἕτερος τούτων μέχρι τοῦ θανάτου του». Εχει χαρακτηριστεί διατηρητέο από το υπουργείο Πολιτισμού, ενώ το 1922 στέγασε ξεριζωμένους της Μικρασιατικής Καταστροφής. Σε αυτό, επίσης, βρήκαν στέγη Πειραιώτες που εγκατέλειψαν τα σπίτια τους μετά τον βομβαρδισμό της πόλης το 1944.
70ό Δημοτικό Σχολείο Καλισπέρη 1, Κουκάκι
Σε σχέδια του αρχιτέκτονα Πάτροκλου Καραντινού, ενός από τους πιο εξέχοντες έλληνες αρχιτέκτονες του 20ού αιώνα, θεμελιώθηκε το 1931 το σχολικό κτίριο. Ο Καραντινός συνεργάστηκε για τα σχέδια με τον Ιταλοελβετό Α. Σαρτότις, γεγονός πρωτοφανές για την εποχή. Λίγο μετά την ανέγερσή του το σχολείο γίνεται γνωστό στην πρωτοπορία των ευρωπαίων αρχιτεκτόνων του Μεσοπολέμου ως «το σχολείο της Ακρόπολης». Αλλωστε, όπως ανέφερε ο ίδιος ο Καραντινός, προβληματίστηκε ιδιαίτερα για το σχέδιο λόγω της θέσης τού κτιρίου, κάτω από τον Ιερό Βράχο. Τελικά, δίνοντάς του τον ιδανικό προσανατολισμό και επιλέγοντας μεγάλα οριζόντια παράθυρα, πέτυχε τη διάχυση του φωτός στις αίθουσες και μια αίσθηση «αρμονικής συνδιαλλαγής» με τον Παρθενώνα. Το σχολείο επιτάχθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής και λειτούργησε ως νοσοκομείο στα Δεκεμβριανά.
74ο Δημοτικό Σχολείο
Αδριανού και Φλέσσα
Συμπληρώνει 143 χρόνια ζωής και είναι ένα από τα στολίδια της Πλάκας. Τη δημιουργία του σχεδίαζαν από το 1824 φωτισμένοι λόγιοι όπως ο Γεώργιος Γεννάδιος, ο Ανθιμος Γαζής και ο Παναγής Νοταράς, οι οποίοι θέλησαν να εφαρμόσουν σε αυτό εκπαιδευτικές μεθόδους από την Αγγλία και τη Γαλλία. Το επιβλητικό αέτωμα, οι δωρικοί κίονες, η μεγαλοπρεπής σκάλα είναι φτιαγμένα σε σχέδια του Παναγή Κάλκου, του αρχιτέκτονα που άφησε το στίγμα του στα ανάκτορα, στο Αρχαιολογικό Μουσείο και σε άλλα όμορφα κτίρια της πόλης. Εμβλημα του σχολείου η φράση «φρόνησις μετ’ επιστήμης και ευθύτητος», ενώ από τα θρανία του πέρασαν μεταξύ άλλων ο Ξενοφών Ζολώτας, ο καθηγητής Παιδιατρικής Ν. Ματσανιώτης, ο αρεοπαγίτης Αθως Τσούτσος, οι ηθοποιοί Αρτέμης και Ορέστης Μάτσας και ο τραγουδιστής Πάνος Γαβαλάς.
54ο και 55ο Δημοτικό Σχολείο Λιοσίων και Μιχαήλ Βόδα
Το συγκρότημα που στεγάζει τα δύο δημοτικά σχολεία της οδού Μιχαήλ Βόδα δεν χρειάζεται πολλές συστάσεις. Είναι ένα ωραίο δείγμα μοντερνισμού της δεκαετίας του ‘30, στο οποίο αποφάσισε να αφήσει γραπτώς τα συγχαρητήριά του ο Λε Κορμπιζιέ. Φτιαγμένο σε σχέδια του ταλαντούχου αρχιτέκτονα Κυριακούλη Παναγιωτάκου, ο οποίος σχεδίασε την περίφημη Μπλε Πολυκατοικία των Εξαρχείων και είχε διακριθεί μαζί με τον Μητσάκη σε διαγωνισμό για τον ιερό ναό Ευαγγελιστρίας στην Τήνο, ήταν από την εποχή της θεμελίωσής του ένα εμβληματικό κτίριο. Αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει είναι το κλιμακοστάσιο στη δυτική του άκρη, το οποίο εξέχει από τον κύριο όγκο με τη μορφή καμπύλου εξώστη, ενώ η φωτεινότητα των χώρων και η καθαρότητα του όγκου το καθιστούν μοναδικό.
14ο Δημοτικό Σχολείο
Σίνα 70, Λυκαβηττός
Ενα πρώιμο έργο του ελληνικού μοντερνισμού, χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής του Μπαουχάουζ, από τον Δημήτρη Πικιώνη. Το 14ο Δημοτικό Σχολείο της Αθήνας εντάσσεται στο πρόγραμμα σχολικών κατασκευών της τετραετίας 1928-1932 και είναι χτισμένο σε επίπεδα, σε ένα εξαιρετικά επικλινές έδαφος. Σε ένα συμβολικό σχέδιο, σκάλες συνδέουν τις αίθουσες μεταξύ τους και όλες μαζί οδηγούν στο υψηλότερο επίπεδο του επικλινούς εδάφους, στην κεντρική αυλή, όπου βρίσκονται τα γραφεία του διδακτικού προσωπικού. Πάνω από τα γραφεία βρίσκεται το θέατρο και αριστερά, προς τα δυτικά, υπήρχε βιβλιοθήκη – αναγνωστήριο. Το σχολείο διέθετε γυμναστήριο, μαγειρεία, εστιατόριο και εργαστήριο χειροτεχνίας. Σήμερα έχει υποστεί παρεμβάσεις.
Και άλλα οκτώ ιστορικά κτίρια…
Πειραματικό Γυμνάσιο, Σκουφά 43
56ο Γυμνάσιο, Αχαΐας 3
Γεννάδειο – 1ο Πειραματικό Γυμνάσιο και Λύκειο
Ηπίτου 15, 57ο και 61ο Δημοτικό
Διστόμου 67, 91ο Δημοτικό
Φιλολάου 163, 35ο
Δημοτικό, Κωλέττη 34
Μαράσλειο,Μαρασλή 4
15ο Γυμνάσιο,Ρηνείας 2
