Η «αναγέννηση» του πεζογράφου

Οι δύο πρόσφατες, φιλολογικά επιμελημένες και αισθητικά πολύ καλαίσθητες, επανεκδόσεις δύο μυθιστορημάτων του Βασίλη Βασιλικού, του περίφημου Ζ (1966) και του Τα σιλό (το πρώτο μυθιστόρημα, που έγραψε σε ηλικία 15 ετών, το 1949, και δημοσιεύτηκε το 1976), λειτουργούν ως αφορμή για να αναρωτηθούμε ποια στάθηκε τις τελευταίες δεκαετίες η πρόσληψη του έργου του, ιδίως από τη λογοτεχνική και τη φιλολογική κριτική στην Ελλάδα. Το Ζ είναι ένα μυθιστόρημα – ορόσημο της μεταπολεμικής πεζογραφίας μας που διατηρεί στο ακέραιο την αισθητική ζωντάνια και την ιδεολογική δραστικότητά του: βασισμένο στη στυγερή δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη, αξιοποιεί, με βάση το παράδειγμα του Αμερικανού Truman Capote, το μη μυθοπλαστικό μυθιστόρημα, με πολλά στοιχεία ντοκουμέντων, συνθέτοντάς το με εμβόλιμα λυρικά μέρη (που απαλείφθηκαν στη διάσημη κινηματογραφική διασκευή του, το 1969, από τον Κώστα Γαβρά). Τα σιλό, μυθιστόρημα με αυτοβιογραφικά ίχνη και αρκετά καλογραμμένο, με δεδομένη την εφηβική ηλικία του συγγραφέα, περιγράφει τις περιπέτειες μιας ελληνικής οικογένειας στη διάρκεια της βουλγαρικής κατοχής στην Καβάλα (1941-1944) και, στη συνέχεια, τις προσπάθειες των μελών της για επάνοδο στην κανονική μεταπολεμική ζωή.

Ο Βασιλικός είναι ένας από τους γνωστότερους και τους περισσότερο καταξιωμένους διεθνώς σύγχρονους έλληνες πεζογράφους. Επίσης, όμως, γνωρίζουμε ότι με τα περίπου 120 πεζογραφικά, ποιητικά, ταξιδιωτικά και δοκιμιακά – χρονικογραφικά έργα του, από το 1953 μέχρι τις ημέρες μας, ατύχησε από εκδοτική σκοπιά: τις προηγούμενες δεκαετίες οι εκδόσεις των βιβλίων του ήταν συχνά πρόχειρες, κάποτε με προβλήματα τυπογραφικής επιμέλειας και διάσπαρτες σε εκδοτικούς οίκους. Ευτυχώς, λοιπόν, τα τελευταία χρόνια άρχισε να αναθερμαίνεται το ενδιαφέρον για το ογκώδες, πολυειδές και πρωτεϊκό στις όψεις του έργο του με μια σειρά από, έγκυρες πλέον, επανεκδόσεις με φιλολογική επιμέλεια, επίμετρο ή εισαγωγή ειδικών. Μνημονεύω επιλεκτικά μερικές, ανάμεσα στις σχεδόν διπλάσιες: Τριλογία: Το φύλλο. Το πηγάδι. Τ’ αγγέλιασμα. Η οριστική έκδοση (επιμέλεια – επίμετρο Αριστοτέλης Σαΐνης, Αθήνα, Τόπος, 2007)· Η διήγηση του Ιάσονα. Και αναμνήσεις από τον Χείρωνα (επιμέλεια – εισαγωγή Θανάσης Αγάθος, Αθήνα, Γκοβόστης, 2011)· Η μυθολογία της Αμερικής. Και δύο διηγήματα (επιμέλεια – επίμετρο Θανάσης Αγάθος, Αθήνα, Γκοβόστης, 2012)· Θύματα ειρήνης (επιμέλεια – εισαγωγή Θανάσης Αγάθος, Αθήνα, Γκοβόστης, 2014). Ολα τα παραπάνω είναι έργα των πρώτων χρόνων της λογοτεχνικής δημιουργίας του. Προσθέτω και το Περί λογοτεχνίας και άλλων δαιμονίων. 60 χρόνια γραφής και ανάγνωσης 1952-2012 (ανθολόγηση – επιμέλεια – εισαγωγή Θανάσης Αγάθος, Αριστοτέλης Σαΐνης, Αθήνα, Gutenberg, 2014) που μας προφέρει μια ανθολογία των δοκιμιακών κειμένων του.

Οψιμη περίοδος

Στο πληθωρικό μεταπολιτευτικό έργο του Βασιλικού κυριάρχησαν ο αυτοβιογραφισμός, η ενεργή (αριστερή) πολιτική συνείδηση, το χιούμορ και η ειρωνεία, σε συνάρτηση με την πρόθεσή του να εκφράσει την πολιτικοκοινωνική επικαιρότητα. Στόχος του ήταν, μέσα από τη γελοιογράφηση ή την καταγγελία σύγχρονων καταστάσεων, να καταδείξει τους μηχανισμούς που εγκλωβίζουν και υποτάσσουν το άτομο στις καπιταλιστικές κοινωνίες. Γι’ αυτό με ανατρεπτική, ως προς την κυρίαρχη νοοτροπία, διάθεση εκμεταλλεύτηκε πεζογραφικά και μετέπλασε αρκετά σημαντικά γεγονότα της μεταπολεμικής και μεταπολιτευτικής πολιτικοκοινωνικής Ιστορίας. Τα γνωρίσματα ύφους του είναι η αποσπασματικότητα, η ελλειπτικότητα, η διάσπαση του χρόνου της ιστορίας με την παρεμβολή αναδρομικών αφηγήσεων, η χρήση ντοκουμέντων και τρόπων γραφής όπως το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ και το αστυνομικό θρίλερ. Τα παραπάνω γνωρίσματα ή και επιλογές είχαν ως τίμημα την αισθητή μείωση της προσοχής της φιλολογικής κριτικής για το έργο του. Αυτό, όμως, συνέβη ακόμα και με βιβλία όπως ο Γλαύκος Θρασάκης, ένα μεγάλο σε έκταση και πολύ αξιόλογο μυθιστόρημα μακράς κυοφορίας (συγκεντρωτική έκδοση το 1975 και πιο ανεπτυγμένη το 1990· επανακυκλοφόρησε αναθεωρημένο το 2017 από τις εκδόσεις Τόπος). Πάντως και σε αυτή την όψιμη περίοδο ο Βασιλικός δεν έχασε παλιά προτερήματα, όπως η περιγραφική ζωντάνια, η συναισθηματική αμεσότητα και οι αρκετές λυρικές σφήνες που μετριάζουν τον αδρό ρεαλισμό της περιγραφής. Υστερα, λοιπόν, από μια σχεδόν εξηνταπεντάχρονη πορεία, πιστεύω ότι ωρίμασε η στιγμή το έργο του Βασιλικού, υψηλής αξίας ως προς ορισμένα παλαιότερα και νεότερα βιβλία του, να μας απασχολήσει «αναγεννημένο», συστηματικά και σοβαρά.

Ζ

Φανταστικό ντοκιμαντέρ ενός εγκλήματος

Βασίλης Βασιλικός