Τα λόγια (των φίλων) και τα χρόνια (των τραγουδιών)

Λευτέρης Παπαδόπουλος

ποιητής – στιχουργός

«Πνεύμα μοναχικό και δαιμονικό»

Ο Μάνος είναι σημαντικός στιχουργός κι εγώ θα τον έβαζα ανάμεσα στους τέσσερις του αιώνα. Ηταν ένα πνεύμα μοναχικό και δαιμονικό. Ενας υπέροχος διανοούμενος, ειλικρινής άνθρωπος και αφοσιωμένος σ’ αυτό που έκανε, με τις δικές του αγαπημένες μονομανίες. Πάρτε τους στίχους «Αυτά τα δένδρα στη βροχή/ ήταν ανθρώποι μοναχοί»: αυτή είναι μια εικόνα που επαναλαμβάνεται μέσα στο έργο του. Εγραψε χωρίς να τοποθετεί τον εαυτό του σε συγκεκριμένο ύφος. Γι’ αυτό και δεν έχει γράψει μόνο λαϊκά τραγούδια. Αντλούσε βέβαια από τους λαϊκούς και το ρεμπέτικο, αλλά νομίζω πως οι αναφορές του ήταν αυτό που λέμε έντεχνο. Ο Γκάτσος, ακόμη και οι στίχοι του Σεφέρη. Γράφει, για παράδειγμα, τον στίχο «Το σπίτι γέμισε με λύπη» ή «Τώρα που θα φύγεις/ πάρε μαζί σου για φυλαχτό/ μυρτιά και πικροδάφνη…». Μ’ αρέσουν πολλά σκόρπια τραγούδια του, αλλά αγαπώ πολύ τους στίχους «Στους μπαξέδες και στους ταρσανάδες/ ήρθες να μου κόψεις μια ζωή/ κι ο βοριάς που ματώνει στις Κυκλάδες/ μ’ άλλα λόγια φτώχεια και κρασί./ Σε μια θάλασσα μαλαματένια/ στολισμένος μάγκας και νταής…» (σ.σ. από τον δίσκο «Στροφές» του Δήμου Μούτση). Αλλά και τους στίχους της «Μαρκίζας»: «Χρόνια μετά και κάτω απ’ τη μαρκίζα/

σε βρήκα που ‘ρθες για να μη βραχείς,/ ίδια η βροχή, τα μάτια σου τα γκρίζα/ μα τίποτα, όπως πάντα, δε θα πεις».

Φοβερές εικόνες. Δεν ξέρω σε ποιον άλλο στιχουργό μπορώ να βρω τουλάχιστον 50 υπέροχα τραγούδια.

Χάρης Λίθος

εικαστικός

«Ενας ωριμότατος νέος»

Στην επιφάνεια των αντικειμένων που άγγιξε ένας άνθρωπος πριν τον θάνατό του, στα ρούχα του, στο στιλό του, στο κασκέτο του, υπάρχουν τα αποτυπώματα των χεριών του ακόμα και αν αυτά δεν είναι εμφανή, κι όμως υπάρχουν στις άκρες της μοριακής δομής των αντικειμένων. Το άγγιγμα του ανθρώπου λοιπόν στα πράγματα δεν είναι μονάχα μια πράξη στιγμιαία που συμβαίνει και χάνεται όπως ο χρόνος, αλλά εμπεριέχεται από τη στιγμή της αφής και μετά έστω και απειροελάχιστα στην ίδια τη σύσταση των αντικειμένων.

Από την άλλη, στους ανθρώπους που έχει επιδράσει κάποιος πριν τον θάνατό του δημιουργείται το ίδιο οργανικό πάντρεμα. Οι άνθρωποι που μας άγγιξαν, είτε με τα χέρια τους, είτε με τον λόγο τους, άφησαν μέσα μας ένα κομμάτι του εαυτού τους το οποίο πλέον το κουβαλάμε ως δικό μας. Οπως και εκείνοι άλλωστε κουβαλούσαν κάτι από κάπου. Και αυτό που κουβαλούσαν, παντρεμένο με άλλα πολλά πλέον, το παρέδωσαν σε εμάς.

Αυτή η διαδικασία είναι η παράδοση. Να παραδίδεις κάτι δηλαδή, όχι απαραίτητα όπως το παρέλαβες ατόφιο, αλλά όντας όμοιο στη δομή του, να εμπεριέχει και τον γενικότερο χαρακτήρα της εποχής σου αλλά και του ίδιου σου του εαυτού.

Ο Μάνος Ελευθερίου κουβαλούσε μέσα του μια πανέμορφη, πλούσια, ιδιότυπη αλυσίδα παράδοσης που ξεκινάει από τον Αισχύλο, τον Σοφοκλή τον Σαίξπηρ αργότερα και φτάνει στον Καρυωτάκη, στον Σεφέρη, στον Γκάτσο, στην Ελένη Παπαδάκη, αλλά και στη σοφία απλών ανθρώπων σε κάποια επαρχία –«εκεί που ζουν οι άνθρωποι, μόνο γονατιστοί».

Η αλυσίδα αυτή, όσο μακροσκελής κι αν ήταν, όσα χρόνια κι αν κουβαλούσε, δεν κατάφερε να κουράσει το μυαλό του –κάθε άλλο -, τον καθιστούσε ακόμα πιο δραστήριο και ακόμα πιο επίμονο. Οπως ένας νέος, νεότατος άνθρωπος, διαυγέστατος και ανήσυχος.

Θα έπρεπε να μετράμε τη νεότητα, όχι μετρώντας το πόσα έχει ήδη προσφέρει κάποιος, αλλά μετρώντας το πόσα έχει να προσφέρει ακόμα. Ο Μάνος Ελευθερίου έφυγε νέος. Ενας ωριμότατος νέος που είχε αμέτρητα ποιήματα, μυθιστορήματα, θεατρικά ακόμα στη φαρέτρα του μυαλού του. Και αυτό τον καθιστά για έναν ακόμα λόγο σπάνιο, διότι αρκετοί σπουδαίοι ποιητές προς το τέλος της ζωής τους λόγω κάποιας ασθένειας του μυαλού ή της ψυχής ήταν πνευματικά αγνώριστοι.

Ο Μάνος Ελευθερίου έφυγε πνευματικά όρθιος. Η συνθήκη του θανάτου όμως είναι τόσο ειρωνικά αμείλικτη που δεν σε ρωτάει πόσα έχεις να δώσεις ακόμα. Σου λέει «ό,τι πρόλαβες πρόλαβες» και σου τραβάει από τα χέρια το μολύβι.

Λίγες μέρες πριν φύγει ο Μάνος συναντήθηκα με τη Μάρω Δούκα στο εργαστήριό μου. Μεταξύ άλλων σωστών πραγμάτων μου είπε το πόσο λάθος είναι όταν οι άνθρωποι χρησιμοποιούν ρήματα όπως “έφυγε”, “ταξίδεψε” κ.τ.λ. αντί του ρήματος “πέθανε”. Αυτομάτως και από θέση συναισθηματικής ισχύος ή τουλάχιστον συναισθηματικής αδράνειας –πράγμα σχεδόν ίδιο πολλές φορές –συμφώνησα.

Και πράγματι συμφώνησα. Διότι οι άνθρωποι όταν πεθαίνουν πεθαίνουν. Ηταν δεδομένο τότε. Σήμερα δεν αντέχει η γλώσσα μου να αρθρώσει τη λέξη εκείνη.

Μπορώ να πω πως έφυγε. Μπορώ να πω, ίσως λίγο πιο θαρραλέα, πως έφυγε και δεν θα ξαναγυρίσει. Μπορώ να πω ίσως λίγο πιο σωστά και ολοκληρωμένα πως έφυγε, δεν θα ξαναγυρίσει αλλά άφησε όλα του τα “πράγματα” εδώ. Σε εμάς. Να τα κάνουμε ό,τι θέλουμε. Είναι δικά μας τώρα. Σ’ ευχαριστούμε.

Δημήτρης Κουτσούμπας

γενικός γραμματέας της ΚΚΕ του

«Τα μικρά και μεγάλα γεγονότα»

Η ποίηση και το τραγούδι, η λογοτεχνία γενικότερα ορφάνεψαν. Ο Μάνος Ελευθερίου δεν ήταν μόνο ένας εμπνευσμένος δημιουργός, αλλά ένα σύνθετο κι αστείρευτο ταλέντο. Ποιητής, στιχουργός και πεζογράφος μαζί, αντλούσε τη δύναμη του λόγου του από την ίδια τη ζωή, τα καθημερινά μικρά και μεγάλα γεγονότα. Στο έργο του αποτυπώνεται η ιστορία αυτού του τόπου. Οι στίχοι του, αυτοί που ντύθηκαν με τις μελωδίες όλων σχεδόν των σπουδαίων ελλήνων συνθετών, και εκείνοι που βρίσκονται αποτυπωμένοι στις ποιητικές του συλλογές, αλλά και τα πεζά και τα θεατρικά του, ζυμώθηκαν με το χτυποκάρδι, το πάθος και τα πάθη των λαϊκών ανθρώπων για τον έρωτα, την αγωνία της βιοπάλης και τον αγώνα για μια καλύτερη ζωή, εκεί που οι συνθήκες μετατρέπουν τον άνθρωπο του μόχθου πραγματικά σε ήρωα και εντέλει σε Ανθρωπο.

Θα τον θυμόμαστε στους σταθμούς περιμένοντας το τρένο στις οκτώ, όσο θα ζούμε το άδικο από την κούνια μας, όσο η μια γενιά αφήνει μαλαματένια λόγια για την επόμενη. Ο Μάνος Ελευθερίου ζει όχι μόνο για τις σημερινές γενιές που τον γνωρίσαμε και τον αγαπήσαμε τραγουδώντας τους στίχους του, αλλά θα ζει και για τις ερχόμενες γενιές, αφήνοντας έργο – παρακαταθήκη.

Τον αποχαιρετούμε με βαθύ σεβασμό και με μερικούς δικούς του στίχους από τη συλλογή «Στα όρια του μύθου» γραμμένους τη δεκαετία του ’70, τραγικά όμως προφητικούς σήμερα, στις μέρες του πύρινου ολέθρου, τραγικά επίκαιρους την Τρίτη 24 του Ιούλη, τη μέρα που αποχαιρετούσαμε για στερνή φορά τον Μάνο με ποίηση – «χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου»:

Κώστας Καράλης