Διαχρονικός Αριστοφάνης

Σκέφτηκα πολλές φορές πενήντα κοντά χρόνια που υπηρετώ την κριτική ως δημόσια έκθεση των απόψεών μου, άρα εκτεθειμένος στην κριτική των πάντων και συνάμα εκτεθειμένος στον χρόνο, άρα, αν σφάλλω, σε διαχρονική και μη ανατρέψιμη απαξίωση, σκέφτηκα πως οι «Αχαρνής» του Αριστοφάνη είναι ένα κείμενο, ανεξάρτητα από τη βούληση του συγγραφέα (θα μιλήσω παρακάτω γι’ αυτό), που σήμερα κι όχι μόνο στην Ελλάδα δεν λειτουργεί καταλυτικά, αρνητικά, δεν σατιρίζει ένα ελάττωμα κοινωνικό, μια δημόσια αρνητική συμπεριφορά. Αν μας αρέσει, όπως άρεσε και στους αρχαίους Αθηναίους, είναι γιατί παρουσιάζει με γοητευτικό τρόπο μια στάση ζωής αναγνωρίσιμη και συχνότατα αποδεκτή. Ας δούμε αναλυτικά το σκεπτικό του ποιητή. Ξεκινά με μια αυταπόδεικτη παραδοχή. Κανείς δεν θέλει τον πόλεμο. Ο πόλεμος διαλύει κοινωνίες, χωρίζει οικογένειες, στέλνει στον τάφο τη νεολαία, σμπαραλιάζει την οικονομία, διαστρέφει τα ήθη και εκτός από την πολεμική τεχνική, φρενάρει τις επιστήμες και τις τέχνες. Ο αντι-ήρωας του Αριστοφάνη εκκινεί από αυτή την κοινή παραδοχή που όμως βρίσκεται αντιμέτωπη με τον φανατισμό, τις ιδεοληψίες και την προπαγάνδα που νοθεύει τη βούληση των πολλών. Μέσα σ’ αυτή την κοινωνική συνθήκη λειτουργεί το σωσίβιο «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Πρωτοφανές; Αυτονόητο! Οσοι ζήσαμε ανάλογες καταστάσεις, πολέμους, κατοχές, εμφυλίους, τυραννίδες, είδαμε πως η πάγια, γενικότερη αντίληψη προσπαθεί να σώσει το τομάρι της, είτε προσαρμοζόμενη, είτε λουφάζοντας, είτε συνεργαζόμενη, είτε εμπορευόμενη εντός των ειδικών συνθηκών.

ΑΝΤΙΗΡΩΑΣ. Αφού η πολιτεία ως θεσμική οντότητα έχει αλωθεί ή αλλοτριωθεί ή ξεπουληθεί, ο άοπλος πλέον θεσμικά πολίτης μετατρέπεται σε αστό, μικροαστό, προλετάριο ή λούμπεν και κοιτά πώς θα βολευτεί, πώς θα επιβιώσει. Ο μέγας Θουκυδίδης μάς έχει αφήσει αριστουργηματικές σελίδες πώς αλλοτριώνεται εν καιρώ πολέμου ο πολίτης και μεταποιείται σε αχρείο, ιδιώτη, άχρηστο εαυτούλη, φιλοτομαριστή. Τέτοιος είναι ο αντιήρωας του Αριστοφάνη. Αφού δεν μπορεί να ανατρέψει το καθεστώς της αντιπαλότητας, της εχθρότητας και της μαζικής τυφλότητας, αναζητεί την ιδιωτεία (με την πρώτη σημασία του όρου, ενώ είναι νοητή και εξηγήσιμη η σημερινή που φτάνει ώς την ψυχασθένεια…).

Αφού η πολιτεία, το κράτος, με την πολεμική του πανοπλία στερεί τον πολίτη από τα αναγκαία, την ελευθερία της διακίνησης ιδεών, προϊόντων και ηθών, αφού στομώνει τη δημιουργικότητα, τη φαντασία, την πρωτοβουλία, την εφευρετικότητα, δεν υπάρχει άλλη σχεδία (γράψε σχέδιο) σωτηρίας από την ιστιοσανίδα προσωπικής απόδρασης. Και ανάλογα με τις ηθικές του αποσκευές λειτουργίας εντός ή εκτός θεμιτών ορίων. Για να επιστρατεύσω τις προσωπικές μου εμπειρίες θα θυμηθώ δύο ειδών εξωηθικές συμπεριφορές από την Κατοχή. Τον λαθραίο διακινητή φαρμάκων που έσωζαν ζωές αν τα εξασφάλιζες και τη μητέρα με άρρωστο παιδί που για να το σώσει προμηθευόμενη φάρμακα παρέδιδε το σώμα της στην ακολασία του εμπόρου, αν δεν είχε λάδι ή λίρες!

Για όσους από εμάς μας στοίχειωσαν αυτές οι εποχές, οι «Αχαρνής» του Αριστοφάνη μάς φαίνονται τελείως οικεία πράγματα. Ο πατέρας μου αγόρασε σουλφαμίδες δίνοντας τους 24 τόμους της Εγκυκλοπαίδειας του Δρανδάκη («Πυρσού»). Οι σουλφαμίδες τότε (1943) ήταν τα αντιβιοτικά της εποχής. Με τα σημερινά ειδολογικά θεατρικά δεδομένα οι «Αχαρνής» του Αριστοφάνη είναι σάτιρα, πικρή σάτιρα, γι’ αυτό και, αντίθετα με άλλες κωμωδίες του, δεν έχει πολύ γέλιο.

Μη διστάσουμε, τουλάχιστον όσοι γνωρίζουμε σε βάθος τον όρο, να ονομάσουμε τον Δικαιόπολι μαυραγορίτη. Οσοι περάσαμε από τα δάκρυα της Κατοχής ξέρουμε τι εμπορεύεται ο Δικαιόπολις; Ο,τι και ο μαυραγορίτης: λαδάκι, αλεύρι, ζάχαρη, φασόλια, φάρμακα. Και δέχεται ως αντίτιμο είδος: γουρουνάκια, τιμαλφή, γυαλιά (ναι, γυαλιά!), πιάνα, βιβλιοθήκες, νυφικά!!

Ο αριστοφανικός μαυραγορίτης Δικαιόπολις αγοράζει χέλια της Κωπαΐδας, προϊόντα γαστρονομίας της εποχής και πληρώνει με χαφιέδες, που περισσεύουν στην Αθήνα!

Ο Ψαθάς έχει γράψει ένα μονόπρακτο έξοχο παραποιώντας την τραγωδία του Ευριπίδη με τον τίτλο «Ιφιγένεια εν Μαύροις», όπου ο Ορέστης ψάχνει για φαΐ στη Μαύρη Αγορά! Ο ίδιος σατιρικός στο «Φον Δημητράκη» ανταλλάσσει φασόλια με χειροβομβίδες που πάνε στο βουνό!!

Δεν μπορώ να μπω στο μυαλό του Αριστοφάνη και να καταλήξω, αν ως συντηρητικός πολίτης μάς συμβουλεύει εν καιρώ πολέμου να κοιτάμε την πάρτη μας ή σατιρίζει ανελέητα όσους προδίδουν την πατρίδα που, έστω κι αν κάνει λάθος, προασπίζεται αξίες!

Με τους «Αχαρνής» συμβαίνει ό,τι και με το αριστούργημα του Μολιέρου «Ο μισάνθρωπος» που δεν ξεκαθαρίζουμε, όσες φορές κι αν το δούμε, αν ο ήρωάς του είναι θετικό ή αρνητικό πρόσωπο! Στους «Αχαρνής» εκτός των άλλων αρνητικών προσώπων βλέπουμε και μια κασκαρίκα που ο ποιητής σκαρώνει στον στρατηγό Νικία. Τον παρουσιάζει φιλοπόλεμο, δειλό και ρεζίλη. Αλλά ο Αριστοφάνης ως πολίτης υποστήριζε τον συντηρητικό στρατηγό (δική του επίτευξη η προσωρινή Νικίειος Ειρήνη). Επίσης αντίθετος με τις ιμπεριαλιστικές ιδέες του Αλκιβιάδη που βρήκε αντίθετο στη Βουλή τον Νικία για το σχέδιο εκστρατείας στη Σικελία. Οταν όμως η Βουλή αποφάσισε την έξοδο (που πούλησε ο Αλκιβιάδης), ο Νικίας ως εψηφισμένος στρατηγός ηγήθηκε από καθήκον της εκστρατείας και σκοτώθηκε στη Σικελία μαζί με όλο το στράτευμα!

Ποιον λοιπόν και πώς σατιρίζει ο Αριστοφάνης;

Στο αριστούργημα του μεγάλου σατιρικού υπάρχει και μια σκηνή που θέλει ειδική μνεία: ο ήρωας για να πείσει τον Καρβουνιάρηδες Αχαρνείς να του επιτρέψουν να κάνει ιδιωτική ειρήνη με τον εχθρό και ελεύθερο εμπόριο αναζητεί τα θεατρικά κουρέλια της τραγωδίας του Ευριπίδη «Τήλεφος» για να πειστούν. Πέρα από το ενδιαφέρον σχόλιο πως το θέατρο πείθει, θα ήταν σημαντικό να σημειώσουμε πως το θέατρο που πείθει τους αφελείς είναι το μελό. Δώσ’ τους κουρέλια, κουτσούς, κουλούς, τυφλούς, άρρωστα παιδιά και πάρ’ τους την ψυχή!!

Οφείλουμε, ολόκληρη η οικουμένη, τη σύγχρονη ειρμηνεία των «Αχαρνέων» στον μεγάλο σκηνοθέτη Αλέξη Σολομό. Με τον Νέζερ πρωταγωνιστή εξήντα χρόνια πριν.

Ακολούθησε ο Κουν με μία από τις πλέον ευτελείς σκηνοθεσίες του, με τον Λαζάνη. Ακολούθησαν και άλλες. Πλέον πρόσφατη με τον Κραουνάκη, αφού θυμηθούμε τον αείμνηστο Καρακατσάνη. Ο ρόλος έχει ψαχνό και διαιώνια ελληνικότητα!

Τα τελευταία χρόνια ο Αριστοφάνης εν γένει σώζει καλοκαιρινά θεατρικά ταμεία. Φέτος το καλοκαίρι περιοδεύουν πέντε αριστοφανικές κωμωδίες. Εχουν γίνει διασκευές, διαστροφές, νοθείες, καλπαζουνιές και αθλιότητες χωρίς να μπορεί να διαμαρτυρηθεί ο νεκρός!

Ο Κώστας Τσιάνος σέβεται και τον Αριστοφάνη και το είδος που καλλιεργεί και το ύφος και το ήθος και τη διάνοια των κωμωδιών του.

Σκηνοθετεί με σύγχρονα θεατρικά μέσα αλλά υπηρετεί τη διαχρονία του. Κι αυτό έχει αξία. Η διαχρονία του αριστοφανικού μηνύματος. Ο Ζωντανός Αριστοφάνης που έλεγε και έγραψε ο Αλέξης Σολομός, κάνοντάς τον παγκόσμιο σημερινό συγγραφέα. Πριν από τον Σολομό ο Αριστοφάνης παιζόταν στην Ελλάδα από περιοδεύοντες τραβεστί και στην Ευρώπη διδασκόταν σε κλειστά σεμινάρια πανεπιστημίων.

Ο Μετζικώφ δίνει πάλι ρέστα και στα σκηνικά και στα κοστούμια. Αυθεντία! Η Γεροδήμου και ο ίδιος ο Τσιάνος δίδαξαν έναν έξοχο Χορό. Ο Παυλόπουλος φώτισε με έμπνευση. Εξοχη έκπληξη η μουσική και τα τραγούδια του Γιώργου Ανδρέου. Ανθολογία.