Παραμένει φράση χωρίς αντίκρυσμα το «Ποτέ ξανά;» για τη Λαβεντούζα

Λίγοι από τους μετανάστες που έχασαν τη ζωή τους παλεύοντας με τα κύματα στον «οίνοπα πόντο» της Μεσογείου μπόρεσαν να έχουν μία κανονική κηδεία. Αλλά οι πάνω από 360 άνθρωποι, που πνίγηκαν στις 3 Οκτωβρίου 2013 έξω από τη Λαμπεντούζα είχαν το ύστερο κατευόδιο, στη νέα πατρίδα που ποτέ δεν πάτησαν, με έξοδα του ιταλικού κράτους. Το στυγερό τούτο γεγονός τρόμαξε ολάκερη την Ευρώπη. Εκείνες οι σειρές από πανομοιότυπα ξύλινα φέρετρα, με τέσσερα μικροσκοπικά λευκά φέρετρα για τα μικρά παιδιά να ξεχωρίζουν στην πρώτη σειρά, μετατράπηκαν σε σύμβολα. Αμέσως μετά διατυπώθηκαν μεγαλόστομες πολιτικές δηλώσεις, που αποκρυσταλλώθηκαν σε μια αλλαγή στη μεταναστευτική πολιτική που έως τότε ακολουθούσε η Ιταλία και η ΕΕ. Η διάσωση όσων αποτολμούσαν τον επικίνδυνο διάπλου προς την Ευρώπη κατέστη μια εφήμερη προτεραιότητα. Πέντε χρόνια και 14.000 πνιγμένους μετά, αυτό είναι το μόνο που έχει αλλάξει (και ταυτόχρονα αυτό που δεν έχει αλλάξει) στη Μεσόγειο, την ώρα που 1,8 εκατομμύρια άνθρωποι αποβιβάσθηκαν στην ήπειρό μας, φθάνοντας με μη νόμιμα μέσα από τη θάλασσα.

Από τη διάσωση στην επιτήρηση των συνόρων

Η Ιταλία αμέσως τότε είχε αναλάβει μια φιλόδοξη (και συνάμα δαπανηρή) επιχείρηση διάσωσης για τις έωλες βάρκες των μεταναστών, την επιλεγόμενη Mare Nostrum, με 5 σκάφη, 2 υποβρύχια και 6 αεροπλάνα. Ωστόσο, η επιχείρηση αυτή τερματίσθηκε έναν χρόνο αργότερα, κι αφού είχε σώσει χιλιάδες ζωές, επειδή η υπόλοιπη Ευρώπη αρνήθηκε να μοιραστεί τις δαπάνες της: εννέα εκατομμύρια ευρώ το μήνα. Τότε, οι εργασίες διάσωσης αντικαταστάθηκαν από μία πιο μετρημένη επιχείρηση της Frontex, που είχε μια ουσιαστική διαφορά από την προηγούμενη: πλέον η προτεραιότητα δεν ήταν τόσο η διάσωση, όσον ο έλεγχος των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ. Λίγους μήνες πριν είχε φθάσει το πλοίο της οργάνωσης MOAS, της πρώτης από τις ΜΚΟ που κινητοποιήθηκαν με αποστολή της τη σωτηρία ανθρώπινων ζωών στη θάλασσα. Στα διεθνή ύδατα της Λιβύης έφθασαν να πλέουν έως και δώδεκα σκάφη ανθρωπιστικών οργανώσεων. Η ΕΕ ταυτόχρονα είχε επεκτείνει τα μέσα και τις αρμοδιότητες της Frontex, η οποία διαθέτει πλέον 26 πλοία, 4 αεροσκάφη και πέντε ελικόπτερα για να περιπολούν στα Στενά του Γιβραλτάρ, την Κεντρική Μεσόγειο και το Αιγαίο. Όποτε οι δυνάμεις τούτες λαμβάνουν ένα μήνυμα SOS ξεκινούν την επιχείρηση διάσωσης, μολαταύτα η δουλειά αυτή δεν είναι η κύρια αποστολή τους.

Ο απολογισμός του ΟΗΕ

Ο ειδικός απεσταλμένος του ΟΗΕ για την Κεντρική Μεσόγειο, Βανσάν Κοσετέλ, μιλώντας στην El Pais, συνοψίζει αυτό που έχει μεσολαβήσει πέντε χρόνια μετά την τραγωδία: «Μπαίνω στον πειρασμό να πω, ποια τραγωδία; Πού είναι εκείνο, ενώπιον του οποίου σύσσωμοι οι ευρωπαίοι ηγέτες ανέκραξαν “Ποτέ ξανά”; Θέλουμε να το θυμόμαστε; Η διαφορά είναι ότι πλέον δεν υπάρχουν μάρτυρες, δεν ξέρουμε πόσοι φεύγουν από τη Λιβύη. Οι έμποροι μπορούν να ξεφύγουν. Οι άνθρωποι αυτοί πεθαίνουν μέσα στην αυξανόμενη αδιαφορία, μακριά από τις τηλεοπτικές οθόνες», τονίζει ο απεσταλμένος του ΟΗΕ, υπενθυμίζοντας πως οι ίδιοι οι γονείς του Σαρλ Αζναβούρ, του Γάλλου-αρμενικής καταγωγής θρυλικού τραγουδιστή που πέθανε τη Δευτέρα, «έφθασαν με πλοίο στην Μασσαλία ως πρόσφυγες».

Η εκδίωξη των ΜΚΟ

Χθες, Τρίτη, υπήρχε μόνο μία ΜΚΟ να επιχειρεί στην Κεντρική Μεσόγειο, το αεροπλάνο Colibrí, της οργάνωσης Pilotes Volontaires (Εθελοντές Πιλότους). «Αυτό το καλοκαίρι ήμασταν μόνοι μας για πέντε ή έξι εβδομάδες», εξηγεί ένας από τους εθελοντές πιλότους, ο οποίος ζητά να μην αποκαλυφθεί η ταυτότητά του. Η εκστρατεία αποτροπής που δρομολόγησε η Ιταλία εναντίον τους, με ισχυρή ευρωπαϊκή στήριξη, είχε ως αποτέλεσμα να απομακρυνθούν οι περισσότερες από τις ανθρωπιστικές οργανώσεις. Ορισμένες ΜΚΟ αποχώρησαν από την ανθρωπιστική αποστολή, άλλες είδαν τα πλοία τους να κατάσχονται κατόπιν δικαστικής εντολής, ή από τους επιθεωρητές, ή αναγκάσθηκαν να αποβιβάσουν τους διασωθέντες μετανάστες σε λιμάνια που τους δέχονται μεν, αλλά απαιτούν μία διαδρομή διπλάσια από την πλεύση προς την Ιταλία.

Το πλοίο Astral, της ισπανικής Proactiva Open Arms, είναι έτοιμο να καταπλεύσει στο «σημείο μηδέν» των επιχειρήσεων διάσωσης. Θα είναι και το μοναδικό πλοίο στην περιοχή, διότι το Aquarius των οργανώσεων MSF και SOS Mediterranée, καταπλέει στη Γαλλία και όταν ελλιμενισθεί, εκτός αν υπάρξει κάποια έκπληξη, θα μείνει χωρίς σημαία. Ο Παναμάς απέσυρε τη σημαία του από το σκάφος έπειτα από ιταλικές πιέσεις. «Από το Β ‘Παγκόσμιο Πόλεμο δεν έχουμε ξαναδεί να αφαιρούν από ένα ιδιωτικό σκάφος τη σημαία του δύο φορές μέσα σε ένα μήνα ( Παναμά και Γιβραλτάρ)», δήλωσε ο εκπρόσωπος του Aquarius, προσθέτοντας ότι «η αναστολή των επιχειρήσεων δεν αποτέλεσε επιλογή μας».

Χωρίς μάρτυρες

Τώρα γίνεται ακόμη πιο δύσκολο να γνωρίζουμε τι συμβαίνει στα χωρικά ύδατα της Λιβύης. Περισσότεροι από εκατό άνθρωποι πνίγηκαν την 1η Σεπτεμβρίου χωρίς να το αντιληφθεί κανείς για δέκα ημέρες, όπως κατήγγειλε η οργάνωση Γιατροί Χωρίς Σύνορα. Μία από τις ομάδες της ανθρωπιστικής οργάνωσης έμαθε για την καταστροφή όταν σε κέντρο κράτησης της Λιβύης κατά τύχη έπεσε πάνω σε επιζώντες της, που είχαν εγκαύματα έως και στο 70% του σώματός τους από βενζίνη. «Καλέσαμε τότε με δορυφορικό τηλέφωνο την ιταλική ακτοφυλακή, τους δώσαμε τις συντεταγμένες ζητώντας επείγουσα βοήθεια», αφηγείται ένας από τους Γιατρούς. Οι σωσίβιες λέμβοι που τους πέταξαν τα εναέρια μέσα που έσπευσαν μπόρεσαν να σώσουν λιγοστούς μόνον από τους θαλασσοπνιγμένους, γιατί οι δυνάμεις της λιβυκής ακτοφυλακής χρειάστηκαν αρκετές ώρες για να φτάσουν στο σημείο .

Ο ίδιος πιλότος του Colibri τονίζει πως έχει δει πρόσφατα «εμπορικά πλοία που αγνοούν τα σήματα SOS και απομακρύνονται από την περιοχή, στρέφοντας το βλέμμα στην άλλη πλευρά, διότι απλώς τα άλλα πλοία που αποτόλμησαν να πραγματοποιήσουν διασώσεις συνάντησαν έπειτα μυριάδες δυσκολίες» έως ότου αφήσουν τους ανθρώπους στη στεριά. Η παράλειψη καθήκοντος για παροχή βοήθειας σε ναυαγούς, ή σε κίνδυνο ναυαγίου, είναι παράνομη ενέργεια σύμφωνα με τους ναυτικούς κανονισμούς.

Ο ύπατος αρμοστής του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR) Φιλίπο Γκράντι δήλωσε την περασμένη Δευτέρα σε ομιλία του ότι «οι θαλάσσιες διασώσεις-ένα σύμβολο της ανθρωπιστικής αλληλεγγύης-έχουν καταστεί όμηρος της πολιτικής. Οι απελάσεις ανθρώπων δεν μπορούν να αποτελούν την λύση και η διαπραγμάτευση κάθε φορά που ένα πλοίο θέλει να αποβιβάσει διασωθέντες δεν αποτελεί μια καλή επιλογή».

Η Λιβύη και ο αποτρεπτικός παράγοντας

Η ευρωπαϊκή οικονομική και τεχνική υποστήριξη προσέφερε στη Λιβύη τη δυνατότητα να δημιουργήσει μια Ακτοφυλακή, στην οποία συνεισφέρει και η ΕΕ. Την Τρίτη, αποφοίτησε ένα νέο σύνταγμα Λιμενικών. Ο αυξημένος πρωταγωνιστικός ρόλος που αναλαμβάνει το σώμα, σε συνδυασμό με τις πολλές δυσκολίες που έχει επιβάλλει η Ιταλία σε όλα τα πλοία που διασώζουν μετανάστες, συνεπάγεται λιγότερες αφίξεις μεταναστών στην Ιταλία, καθώς οι περισσότεροι είτε συλλαμβάνονται από τις λιβυκές αρχές, είτε πνίγονται. Οι υπολογισμοί του ερευνητή του Ινστιτούτο Μελετών Διεθνούς Πολιτικής (ISPI) Ματέο Βίλα, καταδεικνύουν πως ο Σεπτέμβριος υπήρξε ο πιο θανατηφόρος μήνας στην θαλάσσια οδό Λιβύης-Ιταλίας από τότε που έχουν ξεκινήσει οι σχετικές καταγραφές: δύο στους δέκα επίδοξους μετανάστες πνίγηκαν, επτά επέστρεψαν στη Λιβύη και ένας μόνον κατόρθωσε να φθάσει στην Ευρώπη.

Αφίξεις και διαδρομές

Οι παράτυπες αφίξεις από τη θάλασσα προς την Ευρώπη βρίσκονται στο χαμηλότερο επίπεδό τους από το 2014. Σε καμμία περίπτωση δεν μπορούν οι σημερινοί αριθμοί να συγκριθούν με το απόγειο του ενός εκατ. αφίξεων το 2015, μία εξαναγκασμένη μαζική έξοδος που προκλήθηκε από την εμφύλια σύγκρουση στη Συρία. Από τον Ιανουάριο του 2018 έχουν φθάσει στην Ευρώπη 87.000 άτομα, με σχεδόν τις μισές αφίξεις να τις υποδέχεται η Ισπανία (42.470) και ακολουθούν η Ελλάδα (23.421) και η Ιταλία (20.885).