«Η νεολιθική επανάσταση, που συνέβη πριν από 11.000 χρόνια στην ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, άλλαξε ριζικά τον τρόπο ζωής των ανθρώπων πάνω στη γη» λέει στα «ΝΕΑ» ο ομότιμος καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) Κώστας Κωτσάκης.

Παρ’ όλη τη σύγχρονη βιομηχανική και τεχνολογική ανάπτυξη και την ασύγκριτα πολυπλοκότερη κοινωνική και οικονομική οργάνωση της εποχής μας, τα ίχνη των μακρινών κατακτήσεων της νεολιθικής ζωής των πρώτων γεωργών και κτηνοτρόφων αναγνωρίζονται ακόμη στις βασικές διαστάσεις της καθημερινής μας ζωής, αρκεί να τα ψάξουμε με τα κατάλληλα εργαλεία, αναφέρει ο Κωτσάκης.

«Εξακολουθούμε να επιβιώνουμε χάρη στα προϊόντα της γεωργίας και της κτηνοτροφίας, να κατοικούμε σε οργανωμένους οικισμούς, μικρότερους ή μεγαλύτερους, να θάβουμε τους νεκρούς μας, να συνδεόμαστε με τον τόπο καταγωγής μας. Ακόμη και η σύγχρονη κτητική σχέση μας με τη φύση μπορεί να βρει τη μακρινή αρχή της στη νεολιθική εποχή και στον νεολιθικό αποικισμό του τοπίου. Αν και η νεολιθική κληρονομιά απέχει τόσο πολύ χρονολογικά από το παρόν, αποτελεί ακόμη ένα στοιχείο αυτογνωσίας του σύγχρονου ανθρώπου» προσθέτει.

Ζωή και περιβάλλον

Το εργαστήριο του Κώστα Κωτσάκη στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης μελετάει συστηματικά εδώ και δεκαετίες τις διαφορετικές όψεις της ζωής των νεολιθικών ανθρώπων στην Ελλάδα και στον περιβάλλοντα γεωγραφικό χώρο με τρόπο διεπιστημονικό και συνολικό. Η Ελλάδα δέχεται τα μηνύματα της νεολιθικής επανάστασης στις αρχές της 7ης χιλιετίας π.Χ., οπότε και εμφανίζονται οι πρώτοι μόνιμοι οικισμοί και οι πρώτες ενδείξεις γεωργοκτηνοτροφίας, αναφέρει ο καθηγητής. Το εργαστήριο ειδικεύεται στη μελέτη του υλικού πολιτισμού σε όλες του τις εκφάνσεις, και τις σχέσεις του νεολιθικού ανθρώπου με τον χώρο και το φυσικό περιβάλλον.

Η ανασκαφή στα Παλιάμπελα Κολινδρού Πιερίας, που πραγματοποιεί το εργαστήριο από το 1999, προσφέρει πλούσιο αρχαιολογικό υλικό μιας από τις αρχαιότερες κοινότητες γεωργοκτηνοτρόφων στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, όπου η νεολιθική περίοδος εμφανίζεται με καθυστέρηση πολλών αιώνων σε σχέση με τη χώρα μας. Πρόσφατα, το εργαστήριο εξασφάλισε χρηματοδότηση για ένα ακόμη μεγάλο ευρωπαϊκό πρόγραμμα μέσω του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Ερευνας (ERC), με το οποίο η έρευνα της νεολιθικής περιόδου επεκτείνεται στη Νότια Βαλκανική, την Αλβανία και τη Βόρεια Μακεδονία, περιοχές στις οποίες ο νεολιθικός τρόπος ζωής επεκτείνεται μετά την εγκατάστασή του στην Ελλάδα. Το πρόγραμμα, που λήγει το 2023, εκτελείται σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια της Βέρνης και της Οξφόρδης και επικεντρώνεται σε λιμναίους οικισμούς, όπως το Δισπηλιό Καστοριάς, στην Ελλάδα.

Με τη βοήθεια της επιστήμης

Στην υπηρεσία της έρευνας αυτής της μακρινής εποχής έχουν εφαρμοστεί οι πλέον σύγχρονες αναλυτικές τεχνικές. Η καθημερινή διατροφή αναγνωρίζεται στα οργανικά ιζήματα τροφής που διατηρούνται στα κεραμικά μαγειρικά σκεύη και ανιχνεύονται με εξειδικευμένη χημική ανάλυση. Παράλληλα, η εξέταση των καταλοίπων φυτών και ζώων, που διατηρούνται στις αρχαιολογικές ανασκαφές, διαφωτίζει τις οικονομικές πρακτικές των γεωργοκτηνοτρόφων.

Εξετάζονται ακόμη η θνησιμότητα και η υγεία των νεολιθικών ανθρώπων, ενώ αναλύσεις DNA διαφωτίζουν τις σχέσεις τους με την Ανατολή και την Ευρώπη. «Ολες οι πληροφορίες που συγκεντρώνει η έρευνα στο εργαστήριο συγκροτούν μια γοητευτική εικόνα της ανθρώπινης κοινωνίας της 7ης χιλιετίας π.Χ., μιας κοινωνίας που έκανε κοσμοϊστορικά βήματα, τα οποία ανιχνεύονται ακόμη στη ζωή μας, έστω και αν η εποχή μας δεν συνειδητοποιεί πλήρως αυτή την κληρονομιά» καταλήγει.

Γλωσσάρι

Ισοτοπική Ανάλυση

Τα ισότοπα είναι άτομα του ίδιου χημικού στοιχείου (π.χ. του άνθρακα), που έχουν διαφορετικό αριθμό νετρονίων στον πυρήνα τους. Τα ισότοπα βρίσκονται παντού στη φύση, σε μικρά ποσοστά, περνούν στον οργανισμό με την τροφή και το νερό και αποθηκεύονται στα οστά. Η έρευνα τα χρησιμοποιεί για τη χρονολόγηση.

Φυτόλιθοι

Είναι σκληρές, μικροσκοπικές δομές από πυρίτιο που σχηματίζουν τα φυτά στους ιστούς τους. Οι φυτόλιθοι παραμένουν αναλλοίωτοι μέσα στα αρχαιολογικά στρώματα και η παρουσία τους μαρτυρεί ακόμη και την εργασία που εκτελέστηκε (π.χ. αλώνισμα, κοπάνισμα κ.λπ.).

Ανασκαφικά  Στρώματα

Οι αλλεπάλληλες δραστηριότητες των ανθρώπων στον ίδιο τόπο διαμορφώνουν στρώσεις χώματος (ιζήματα), μέσα στις οποίες διατηρούνται τα αρχαιολογικά κατάλοιπα.

Τρισεύγενη Παπαδάκου

Η δουλειά μας στο εργαστήριο είναι πολύπλευρη και δημιουργική. Σκύβοντας πάνω από ένα τραπέζι γεμάτο με νεολιθική κεραμική, η πρόκληση είναι να καταφέρουμε να κατανοήσουμε το μακρινό παρελθόν. Αυτό απαιτεί μεθοδικότητα και ευρηματικότητα: καταγραφή, σχέδιο, στατιστική, πειράματα και αναλύσεις σε συνεργασία με επιστήμονες άλλων ειδικοτήτων. Ετσι υφαίνουμε ένα νήμα ανάμεσα στη θραυσμένη κεραμική και τους ανθρώπους που τη δημιούργησαν.

Η Τρισεύγενη Παπαδάκου είναι υποψήφια διδάκτωρ

Αννα Παπαϊωάννου

Το εργαστήριο προσφέρει σε εμάς τους φοιτητές και νέους ερευνητές το πλαίσιο για συστηματική ερευνητική εργασία στο πεδίο της αρχαιολογίας, όπου ανάλογες δυνατότητες σπανίζουν. Ενα από τα βασικά αντικείμενα της ερευνητικής μας ομάδας είναι η μελέτη της νεολιθικής κεραμικής. Απαντώντας στα ερωτήματα που θέτει, προσπαθούμε να συμβάλουμε στην κατανόηση των νεολιθικών ανθρώπων και του τρόπου ζωής τους που, παρά τη μεγάλη χρονική απόσταση από εμάς, συνέβαλε στην πορεία ώς το σήμερα.

Η Αννα Παπαϊωάννου είναι υποψήφια διδάκτωρ