Κωνσταντίνος Δασκαλάκης: «Η έμφαση στον άνθρωπο είναι η συνεισφορά για την οποία οι Ελληνες πρέπει να είμαστε υπερήφανοι»

Αν εμείς οι Ελληνες μοιάζουμε προορισμένοι να πραγματοποιούμε θαύματα, δεν αποκλείεται να οφείλεται στο γεγονός ότι ανέκαθεν, από παλαιοτάτων χρόνων, πατούσαμε σχεδόν ταυτόχρονα σε δύο βάρκες. Η μια μάς ήθελε συντηρητικούς, να φοβόμαστε κάθε αλλαγή (δεν έχουμε παρά να θυμηθούμε τον Παπαδιαμάντη με τη θεία Αχτίτσα που λέει για τον γιο της τον ξενιτεμένο ότι παντρεύτηκε μια Φραντσέζα που δεν ξέρει να μιλάει ελληνικά – αν είναι ποτέ δυνατόν!) και η άλλη να καμαρώνουμε και να θαυμάζουμε επιστήμονες όπως ο καθηγητής της Επιστήμης των Υπολογιστών Κωνσταντίνος Δασκαλάκης που αναδεικνύονται παγκοσμίως κορυφαίοι εκπορθώντας απρόσβλητα φρούρια όπως το Πανεπιστήμιο του ΜΙΤ. Με την αφορμή της συνέντευξης αυτής να ευχαριστήσουμε τον Κωνσταντίνο Δασκαλάκη και για έναν επιπλέον λόγο.

Σε κάνει να ευγνωμονείς ακόμη περισσότερο την επιστημονική πρόοδο καθώς φέρνει σε πρώτο πλάνο την ανθρωπιστική της διάσταση, τόσο απαραίτητη προκειμένου να συμφιλιωθούμε με κάθε ριζική αλλαγή.

Πώς φαντάζεστε πως θα είναι ο κόσμος σε 20 χρόνια με την εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης σε όλες τις πτυχές της ανθρώπινης δραστηριότητας;

Παρότι είμαι πολύ κοντά στις εξελίξεις, τόσο τις επιστημονικές όσο και τις τεχνολογικές που γίνονται σε αυτό το πεδίο, είναι πολύ δύσκολο να προβλέψω. Για να εξηγήσω το γιατί οι προβλέψεις είναι δύσκολες, ας κάνουμε ένα νοητικό πείραμα γυρίζοντας τον χρόνο 20 χρόνια πριν από το σήμερα, γυρνώντας δηλαδή πίσω στο 2000. Η Google τότε μόλις είχε δημιουργηθεί και εταιρείες όπως οι Facebook, Twitter, Uber και Airbnb δεν υπήρχαν.

Η τεράστια επίδραση που θα είχε το Ιντερνετ στην οικονομία, την κοινωνία και την πολιτική ήταν δυσδιάκριτη. Τόσο πολύ που ο νομπελίστας οικονομολόγος Paul Krugman είχε γράψει χαρακτηριστικά το 1998 ότι «Μέχρι το 2005, θα έχει γίνει σαφές ότι η επίδραση του Ιντερνετ στην οικονομία δεν θα είναι μεγαλύτερη από αυτή της μηχανής του φαξ». Από τη σκοπιά του 2020, μας κάνει εντύπωση πώς μπορεί να έπεσε ο Krugman τόσο έξω. Οχι μόνο μάς κάνουν εντύπωση οι λάθος του προβλέψεις, αλλά μας φαίνονται εντελώς φυσικές και προφανείς, ίσως τελεολογικές όλες οι εξελίξεις που είδαμε τα περασμένα 20 χρόνια. Την ίδια εμπειρία θα έχουμε και τώρα σε σχέση με το 2040. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει κάνει μεγάλα άλματα την τελευταία δεκαετία. Οι αλγόριθμοι έχουν πλέον φτάσει σε εντυπωσιακό επίπεδο στην επεξεργασία φωνής και εικόνας, γίνονται ολοένα καλύτεροι στην επεξεργασία κειμένου και παίζουν δύσκολα παιχνίδια όπως το Go καλύτερα από τον άνθρωπο.

Μάλιστα η πρόοδος που έχει σημειωθεί σε επιστημονικό επίπεδο έχει ήδη φτάσει στον πραγματικό κόσμο. Η αναζήτηση μέσω φωνής στο κινητό μας είναι ένα παράδειγμα, η αυτόματη αναγνώριση προσώπων από την κάμερα ασφαλείας του σπιτιού μας ένα άλλο και η αυτοματοποίηση της οδήγησης των αυτοκινήτων ένα τρίτο. Στο άμεσο μέλλον θα δούμε πολλές εφαρμογές που θα εμπεριέχουν τη συλλογή και επεξεργασία δεδομένων και θα ενισχύουν την αυτοματοποίηση της ζωής και της εργασίας μας, θα βελτιστοποιούν τις παραγωγικές μας διαδικασίες και θα συνεπικουρούν τα συστήματα υγείας, την επιστημονική έρευνα και τα κέντρα σχεδιασμού και λήψης αποφάσεων κρατών και οργανισμών. Από την άλλη δεν πιστεύω – και υπό μία έννοια μακάρι να αποδειχτούν λάθος οι προβλέψεις μου – ότι στα επόμενα 20 χρόνια θα δούμε μηχανές με αυτό που λέγεται «γενική τεχνητή νοημοσύνη». Ενώ οι εφαρμογές της τεχνητής νοημοσύνης θα βρίσκονται παντού γύρω μας, κάθε εφαρμογή θα λύνει ένα συγκεκριμένο πρόβλημα.

Είναι δύσκολο, με βάση την υπαρκτή τεχνολογία, να φανταστώ ότι σύντομα θα κατακτήσουμε τη γενική τεχνητή νοημοσύνη, ότι θα φτιάξουμε δηλαδή μηχανές που θα μπορούν να μεταφέρουν νοητικές ικανότητες και διαίσθηση από μια νοητική λειτουργία στην οποία έχουν εκπαιδευτεί και έχουν κατακτήσει σε μια καινούρια νοητική λειτουργία, που θα θέτουν αυτόβουλα στόχους, που θα είναι δημιουργικές και θα είναι αρκετά αξιόπιστες ώστε να τους αναθέτουμε μεγάλη αυτονομία.

Παρά το γεγονός ότι δεν είστε γιατρός, πιστεύετε ότι η επιστήμη σας μπορεί να συμβάλει στην αντιμετώπιση της επιδημίας του κορωνοϊού ή αντίστοιχων επιδημιών;

Τα μαθηματικά και η επιστήμη των υπολογιστών έχουν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην αντιμετώπιση της πανδημίας του νέου κορωνοϊού, συνεπικουρώντας γιατρούς, επιδημιολόγους, οικονομολόγους και άλλους ειδήμονες καθώς και τα κέντρα σχεδιασμού αντιμετώπισης κρίσεων κρατών και οργανισμών. Πρέπει βέβαια όλοι οι επιστήμονες να δείχνουμε μετριοφροσύνη ως προς το ποιες πτυχές του ευρύτερου φαινομένου κατανοούμε, καθώς η πανδημία θέτει ένα πολυσύνθετο πρόβλημα που μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο μέσω συνεργασίας πολλών ειδικοτήτων. Ενα από τα βασικότερα εργαλεία στην αντιμετώπιση της πανδημίας είναι προφανώς η επιδημιολογία και τα μαθηματικά βρίσκονται στα θεμέλιά αυτής της επιστήμης. Η συνεισφορά των μαθηματικών είναι η κατανόηση του πώς εξαπλώνονται οι ιοί στους πληθυσμούς.

Μια από τις βασικές αρχές που μας διδάσκουν για παράδειγμα είναι ότι σε μια επιδημία ο αριθμός των κρουσμάτων αυξάνεται με εκθετικό ρυθμό μέχρι είτε να προσβληθεί ένα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού είτε η ικανότητα του ιού να μεταπηδά από το ένα άτομο στο άλλο εξασθενήσει για άλλους λόγους. Συγκεκριμένα το πόσο εκθετικός είναι ο ρυθμός έχει να κάνει με τη βιολογία του ιού αυτού καθαυτού που καθορίζει πόσο εύκολο είναι να μεταπηδήσει από το ένα άτομο στο άλλο και ποια η πιθανότητα να νοσήσει κάποιος που εκτίθεται στον ιό, με το πόσο μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού έχει ήδη αντισώματα στον ιό, με τον τρόπο ζωής μιας κοινωνίας που δίνει περισσότερες ή λιγότερες ευκαιρίες στον πληθυσμό να έρθει σε επαφή και να μολύνει ο ένας τον άλλο, καθώς βέβαια και με τα μέτρα δημόσιας υγείας και προσωπικής υγιεινής που λαμβάνουμε που αποσκοπούν ακριβώς σε αυτό, να μειώσουν τις ευκαιρίες μεταπήδησης του ιού από το ένα άτομο στο άλλο. Δυστυχώς τη βιολογία του ιού δεν μπορούμε να την επηρεάσουμε ή να την αναχαιτίσουμε μέχρι να υπάρξουν φαρμακευτικές αγωγές ή εμβόλια. Γι’ αυτό και είναι σημαντικά τα μέτρα και η προσωπική μας ευθύνη, ειδικά τώρα που σιγά-σιγά ξανανοίγουν οι οικονομίες.

Σε αυτό το πλαίσιο εξάλλου, η χρήση στατιστικής και τεχνητής νοημοσύνης βοηθούν στην επεξεργασία του μεγάλου όγκου δεδομένων που προκύπτουν από την παρακολούθηση της εξέλιξης του ιού και στην εξαγωγή συμπερασμάτων για τον ρυθμό μετάδοσής του, για το ποια μέτρα είναι παραγωγικά, ποιες θα είναι οι πιθανές επιπτώσεις χαλάρωσης των μέτρων και το πώς θα σχεδιαστούν στοχευμένα αλλά αποτελεσματικά μέτρα με μικρότερο κοινωνικό, οικονομικό και προσωπικό κόστος. Τέλος, η κρυπτογραφία έχει να επιτελέσει σημαντικό ρόλο στον σχεδιασμό των πολλά συζητούμενων εφαρμογών ιχνηλάτησης ώστε η αποθήκευση και η χρήση των δεδομένων να σέβεται την ιδιωτικότητά μας.

Θεωρείτε ότι οι προτεινόμενες εφαρμογές ιχνηλάτησης επαφών προκειμένου να διαπιστωθούν ενδεχόμενα κρούσματα κορωνοϊού, μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την καταπάτηση ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών;

Πρόκειται για ένα πολύ καίριο ερώτημα, η απάντηση του οποίου σχετίζεται με την υλοποίηση και τη χρήση αυτών των εφαρμογών. Σε γενικές γραμμές η ιδέα αυτών των εφαρμογών είναι απλή. Το κινητό τηλέφωνο του χρήστη μιας εφαρμογής ιχνηλάτησης θα σκανάρει σε τακτά χρονικά διαστήματα το περιβάλλον του και θα ανιχνεύει την ύπαρξη κινητών τηλεφώνων άλλων χρηστών της εφαρμογής πλησίον του, διατηρώντας ένα ιστορικό που θα περιέχει ποια κινητά τηλέφωνα βρέθηκαν κοντά του τις προηγούμενες μέρες.

Ετσι αν κάποια στιγμή ο χρήστης της εφαρμογής ανακαλύψει ότι είναι θετικός στον κορωνοϊό θα μπορεί να εισάγει αυτή την πληροφορία στην εφαρμογή του, ώστε αυτή να ανατρέξει στο ιστορικό που έχει αποθηκευμένο για να βρει και να ενημερώσει τα κινητά εκείνων που βρέθηκαν κοντά στο άρτι ανακαλυφθέν κρούσμα κατά τη διάρκεια των ημερών που αυτό ήταν μεταδοτικό. Ολα αυτά ακούγονται λογικά και χρήσιμα, αλλά το σημαντικό ερώτημα είναι τι ακριβώς πληροφορίες θα αποθηκεύονται για τον χρήστη της εφαρμογής και αυτούς στους οποίους βρέθηκε κοντά, πώς θα αποθηκεύονται αυτές οι πληροφορίες, πού θα αποθηκεύονται, ποιος άλλος θα έχει δυνητικά πρόσβαση σε αυτές τις πληροφορίες και τι τύπου πρόσβαση θα έχει. Σε ένα καλό σενάριο, η εφαρμογή θα αποθηκεύει αυστηρά και μόνο μια λίστα με το ποια κινητά βρέθηκαν κοντά στο κινητό καθενός χρήστη της εφαρμογής, αλλά όχι πού συνέβη αυτή η συνεύρεση, ούτε καν με ακρίβεια ποια ώρα της μέρας συνέβη.

Επίσης δεν θα αποθηκεύονται τα νούμερα, τα ονόματα, ή άλλα δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα για τους χρήστες της εφαρμογής. Κάθε χρήστης θα αντιστοιχεί σε κάποιο ανωνυμοποιημένο, κρυπτογραφικό κλειδί που, ενώ θα δίνει τη δυνατότητα στην εφαρμογή να επικοινωνεί την πληροφορία για το καινούργιο κρούσμα σε αυτούς που δυνητικά εκτέθηκαν σε αυτό, ούτε το καινούργιο κρούσμα, ούτε οι αποδέκτες, ούτε ο κατασκευαστής της εφαρμογής, ούτε το κράτος, ούτε οι μυστικές υπηρεσίες, ούτε οι εταιρείες τηλεπικοινωνίας να μπορούν να απο-ανωνυμοποιήσουν ποιος χρήστης έστειλε τι σε ποιον ή ποιος χρήστης βρέθηκε πλησίον ποιανού χρήστη κοιτώντας το κρυπτογραφημένο ιστορικό που κρατάει η εφαρμογή. Θα ήταν ίσως λογικό και αποδεκτό να έχει πρόσβαση το κράτος σε στατιστικά, ανωνυμοποιημένα στοιχεία για τον αριθμό των καινούργιων κρουσμάτων και τη γεωγραφική τους κατανομή που θα βοηθούν στη στόχευση των μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας.

Ολα τα παραπάνω αφορούν ένα καλό σενάριο. Σε ένα δυστοπικό σενάριο, το κράτος ή άλλοι παίκτες θα μπορέσουν να απο-ανωνυμοποιούν κάποια από τα στοιχεία που διατηρούνται στο ιστορικό της εφαρμογής ή να αποκτήσουν πρόσβαση σε περισσότερα στοιχεία από τα αυστηρώς απαραίτητα όπως το πού συνευρέθηκαν οι χρήστες της εφαρμογής. Αυτό μπορεί να συμβεί επειδή η κρυπτογραφία της εφαρμογής δεν υλοποιήθηκε σωστά, ή επειδή η εφαρμογή είχε πρόσβαση στο GPS ή άλλα στοιχεία του κινητού, ή επειδή χρήστες της εφαρμογής ξεγελάστηκαν από χάκερς και ακουσίως τους έδωσαν πρόσβαση στο ιστορικό που διατηρεί η εφαρμογή.

Αν κακοπροαίρετοι χάκερς ξεγελάσουν μεγάλο αριθμό χρηστών της εφαρμογής τότε θα μπορούν να συνδυάσουν το ιστορικό που διατηρεί η εφαρμογή για πολλούς χρήστες και να απο-ανωνυμοποιήσουν τα περιεχόμενά του. Τέλος, κακοπροαίρετοι χρήστες της εφαρμογής ή κακοπροαίρετοι χάκερς που έχουν αποκτήσει έλεγχο της εφαρμογής καλοπροαίρετων χρηστών θα μπορούν να τρολάρουν, δηλώνοντας ότι τάχα είναι κρούσματα του κορωνοϊού για να σπείρουν πανικό. Πάντως παρά τα δυνητικά προβλήματα που περιγράφω, θεωρώ ότι η ιχνηλάτηση είναι σημαντικό εργαλείο για τον περιορισμό της πανδημίας και υπάρχει τεχνολογικά τρόπος να διασφαλιστεί η σωστή υλοποίηση και χρήση των εφαρμογών ιχνηλάτησης ώστε να μην παραβιάζεται η ιδιωτικότητα των χρηστών τους.

Πώς συμβαίνει ξένα πανεπιστήμια να κατακλύζονται από έλληνες επιστήμονες υψηλοτάτου επιπέδου, ενώ τα ελληνικά πανεπιστήμια βιώνουν μια μάλλον μελαγχολική συνθήκη;

Είναι ένα πολύ εύλογο ερώτημα και η απάντησή του πρέπει να αναζητηθεί στις γνωστές προκλήσεις που αντιμετωπίζει η τριτοβάθμια εκπαίδευση. Ενδεικτικά αναφέρω τους υπεράριθμους φοιτητές σε σχέση με τους πόρους που λαμβάνουν τα πανεπιστήμια από το κράτος και την Ευρωπαϊκή Ενωση, τον νεποτισμό που μαστίζει την εκλογή καθηγητών και τη δυσλειτουργία των πανεπιστημίων που σχετίζεται με τη χυδαία πολιτική διαπλοκή φοιτητών και καθηγητών.

Παρά όλα αυτά τα δεινά όμως υπάρχει ποιότητα μέσα στα ελληνικά πανεπιστήμια. Υπάρχουν νησίδες αριστείας που κάνουν αξιόλογο επιστημονικό και διδακτικό έργο. Αν υπήρχε πολιτική βούληση θα μπορούσαν τα πανεπιστήμιά μας να αποκτήσουν παγκόσμιο κύρος και να παίξουν καθοριστικό ρόλο στην ανύψωση της χώρας, αντί να παίζουν ρόλο στην ανύψωση των διαπλεκόμενων μέσα σε αυτά.

Σε ποιον βαθμό πιστώνετε το ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα με τη μεγάλη σας επιτυχία καθώς αποδείξατε έμπρακτα ότι η απόσταση ανάμεσα στη Βαρβάκειο και το ΜΙΤ είναι – συγγνώμη για την έκφραση – «ένα τσιγάρο δρόμος»;

Δεν θα χρησιμοποιούσα ακριβώς αυτήν την έκφραση για να περιγράψω την πορεία μου από το Βαρβάκειο έως το ΜΙΤ, καθώς ήταν μια διαδρομή με πολλή δουλειά και πολύ αφοσίωση, αλλά βέβαια και πολύ πάθος για την επιστήμη και πολύ κέφι!

Η Ελλάδα μού έδωσε πολλά εφόδια για να τα καταφέρω. Οχι μόνο η πρόσβαση που είχα σε δωρεάν και καλής ποιότητας πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, αλλά η ευρύτερη ελληνική παιδεία στην οποία με μύησαν οι γονείς μου και διαπερνούσε την καθημερινότητά μου μεγαλώνοντας. Η έμφαση στα γράμματα και τον άνθρωπο ήταν καθοριστική για να στρέψω το ενδιαφέρον μου όχι μόνο στην πρόοδο της επιστήμης, αλλά στο πώς να χρησιμοποιήσω την επιστήμη μου για να μελετήσω τον άνθρωπο και να προβληματιστώ για το πώς η χρήση της τεχνολογίας επηρεάζει την ανθρώπινη ύπαρξη. Η έμφαση στον άνθρωπο είναι η συνεισφορά για την οποία οι Ελληνες πρέπει να είμαστε υπερήφανοι.