Αποτελεί μία από τις περιπτώσεις που δεν συμπεριλαμβάνονται στον μεγάλο Κανόνα της ιστοριογραφίας. Αντιθέτως, χρειάζεται η εξειδικευμένη έρευνα και μια προσέγγιση μικροϊστορίας για να έρθουν στο φως περιπέτειες όπως η δική της. Ο λόγος για την Παμφυλία Ταναϊλίδη, από τις σημαντικότερες καλλιτεχνικές μορφές του Ελληνισμού στον Καύκασο, η οποία όμως δεν είναι ευρέως γνωστή στην Ελλάδα και σε μεγάλο μέρος του Ποντιακού Ελληνισμού. Η ελληνοπόντια ηθοποιός έζησε και εργάστηκε στο Αζερμπαϊτζάν και στη Γεωργία και εκτός από τα ελληνικά, τη μητρική της γλώσσα, μιλούσε άπταιστα αζερικά και γεωργιανά. Εκτός, όμως, από την καλλιτεχνική διάσταση, η προσωπική της ιστορία έχει και άλλο ενδιαφέρον: η Ταναϊλίδη υπήρξε ένα από τα θύματα των σταλινικών εκκαθαρίσεων τη δεκαετία του 1930. Συνελήφθη το 1937 και με μια δίκη – παρωδία καταδικάστηκε και εκτελέστηκε.
Τα ιστορικά στοιχεία που έχουν συλλεγεί κατά καιρούς από ερασιτέχνες ιστορικούς είναι περιορισμένα, αλλά αποδίδουν σε μεγάλο βαθμό την πορεία της ηθοποιού. Η Παμφυλία Ταναϊλίδη γεννήθηκε το 1891 στην περιοχή Ζανγκεζούρ Ουγέζντ, που ήταν τότε μέρος του κυβερνείου Ελιζαμπέταπολ της Ρωσίας. Πριν από τον 18ο αιώνα τα εδάφη της περιοχής Ζανγκεζούρ μοιράστηκαν μεταξύ των χανάτων (μικρών κρατών) του Αζερμπαϊτζάν Kαραμπάχ, Nαχτσεβάν και Ιραβάν. Η οικογένειά της έφτασε εκεί από την τουρκική πόλη Kαρς και, αφού έμεινε για λίγο, μετακόμισε στην Τιφλίδα (Γεωργία). Στα πρώτα χρόνια της καριέρας της ανέδειξε την τέχνη του χορού στα θέατρα. Λόγω των δυσκολιών της εποχής, δεν μπόρεσε να λάβει ειδική εκπαίδευση. Για τα πρότυπα που κυριαρχούσαν, ωστόσο, το λεπτό σώμα της ήταν καλοσχηματισμένο και παρουσίαζε επιδέξια μια ποικιλία ρυθμικών χορών από νεαρή ηλικία.
Η Παμφυλία εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη σκηνή το 1905 ως μέλος θεατρικού θιάσου του Αζερμπαϊτζάν στην Τιφλίδα (ο θίασος αναδιοργανώθηκε σε θέατρο του Αζερμπαϊτζάν της Τιφλίδας το 1922) και ανήκε στους ιδρυτές αυτού του θεάτρου, όπου έπαιξε σε θεατρικά έργα στην αζερική και την ελληνική γλώσσα. Το 1924 εγκαταστάθηκε στο Μπακού και ξεκίνησε να εργάζεται στο Κρατικό Ακαδημαϊκό Εθνικό Δραματικό Θέατρο του Αζερμπαϊτζάν. Αργότερα πρωταγωνίστησε σε πολλές ταινίες του Αζερμπαϊτζάν.
Η Ταναϊλίδη έγινε διάσημη σε σύντομο χρονικό διάστημα, ερμηνεύοντας διάφορους ρόλους σε παραστάσεις δράματος, όπερας και οπερέτας. Εκπροσώπησε το Αζερμπαϊτζάν σε κορυφαίες καλλιτεχνικές σκηνές στις περιοδείες στις γειτονικές χώρες και έπαιξε ανεκτίμητο ρόλο στη διάδοση του θεάτρου της χώρας στον κόσμο. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου πρωταγωνίστησε σε διάφορες θεατρικές ομάδες και δίδαξε την τέχνη της στη νεότερη γενιά της εποχής.
Η Ταναϊλίδη είχε επίσης την επιθυμία να ιδρύσει το πρώτο θέατρο στην πατρίδα της, το Ζανγκεζούρ. Οποτε είχε την ευκαιρία να ξεκουραστεί, το επισκεπτόταν. Ωστόσο, μετά την εγκαθίδρυση της σοβιετικής εξουσίας στο Αζερμπαϊτζάν στις 28 Απριλίου 1920, ο σοβιετικός ηγέτης Στάλιν αποφάσισε να προσαρτήσει την περιοχή Ζανγκεζούρ του Αζερμπαϊτζάν στη Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας. Μετά από αυτές τις μεταφορές εδαφών, η Ταναϊλίδη δεν επέστρεψε ποτέ ξανά στην πατρίδα της.
Διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στην ανάπτυξη του θεάτρου του Αζερμπαϊτζάν. Ωστόσο, οι καταστολές από το βάναυσο σοβιετικό καθεστώς δεν την άφησαν ανεπηρέαστη. Συνελήφθη στις 15 Οκτωβρίου 1937. Μετά από μόλις 15 λεπτά δικαστικής συνεδρίασης η ηθοποιός καταδικάστηκε για κατασκοπεία σε θάνατο και εκτελέστηκε. Αποκαταστάθηκε μόλις το 1957, μετά τον θάνατο του Στάλιν και όταν είχε ξεκινήσει η λεγόμενη περίοδος «αποσταλινοποίησης» κατά τη διακυβέρνηση επί Χρουστσόφ.
ΣΤΑΛΙΝΙΚΟΙ ΔΙΩΓΜΟΙ. Με την κατάρρευση της σοβιετικής κυβέρνησης, τα αίτια του θανάτου της διερευνήθηκαν από τη σύγχρονη Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν και η μνήμη της ηθοποιού, η οποία συνέβαλε στις πολυπολιτισμικές παραδόσεις της χώρας, πέρασε σταδιακά στην έρευνα της επόμενης γενιάς. Ο διάσημος ποιτητής του Αζερμπαϊτζάν Σουλεϊμάν Ρουστάμ (S. Rustam), υπενθυμίζοντας την τραγική της μοίρα, έγραψε για την αιτία του θανάτου της: «Ηταν μια εξαιρετική ηθοποιός, ερμήνευε επιδέξια τους θεατρικούς ρόλους. Για ποιο λόγο την έπιασαν; Οταν επέστρεψε από την Τιφλίδα, έμεινε στο Μπακού για αρκετές ημέρες στον δρόμο της προς την Τεχεράνη. Καλλιτέχνες συγκεντρώθηκαν προς τιμήν της. Μια γυναίκα από την Τεχεράνη διένειμε καπνό σε μέλη του κοινοβουλίου. Η Ταναϊλίδη έδειξε την προτίμησή της στον ιρανικό καπνό, εν αντιθέσει με τον σοβιετικό, τον οποίο αποκάλεσε σκουπίδι. Ενας από τους συμμετέχοντες μετέφερε αυτό το μήνυμα στην KGB, τη Σοβιετική Υπηρεσία Πληροφοριών». Μία από τις κύριες κατηγορίες της έρευνας ήταν ότι η ηθοποιός φέρεται να συναντήθηκε με την Γκόβχαρ Χανούμ, μια ιρανή πολίτη, για σκοπούς κατασκοπείας. Φυσικά, ένας από τους κύριους λόγους για τη σύλληψη της Ταναϊλίδη ήταν η στενή φιλία της με ηθοποιούς από το Ιράν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι πληροφορίες που γράφτηκαν από τον ερευνητή ήταν ψευδείς. Δεν υπάρχουν αποδείξεις, ούτε στοιχεία που να αποδεικνύουν την κατασκοπεία.
Με τη μεθόδευση αυτή, η Παμφυλία Ταναϊλίδη συγκαταλέγεται πλέον στους περισσότερους από 100.000 διανοουμένους που διώχθηκαν και σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας του τότε σοβιετικού ηγέτη Στάλιν, ο οποίος αποφάσισε επίσης να επανεγκαταστήσει τους περισσότερους από τους Ελληνες του Καυκάσου στις στέπες της Κεντρικής Ασίας.
