Η πατέντα του Σεφέρη, η «λογοκλοπή» του Εκο

Κυκλοφόρησε νωρίτερα μέσα στη χρονιά ο τόμος «Λογοτεχνία & Δίκαιο – Πτυχές μιας πολυσύνθετης σχέσης» από τη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Λευκωσίας και το Νεοελληνικό Σπουδαστήριο Πετρώνδα του Πανεπιστημίου Κύπρου (Νομικές Εκδόσεις Hippasus, 2020). Πρόκειται για συλλογικό έργο με 22 συνεισφορές πάνω στο αντικείμενο από νομικούς, φιλολόγους, ιστορικούς, συγγραφείς κ.ά., σε επιμέλεια των Αχιλλέα Κ. Αιμιλιανίδη, Παντελή Βουτουρή, Στέργιου Μήτα, Μαρίνου Πουργούρη. Το ζήτημα που θίγει ο τίτλος – αντικείμενο διήμερου επιστημονικού συνεδρίου στην Κύπρο τον Μάιο του 2017 – είναι προφανώς ειδικό και σε πολλές περιπτώσεις απαιτεί το αντίστοιχο υπόβαθρο ιστορικών ή νομικών γνώσεων. Κι όμως, δεν αποθαρρύνει τον λεγόμενο ενημερωμένο αναγνώστη, ο οποίος μπορεί να ανακαλύψει ερεθίσματα εκεί όπου πριν η γνώση έμοιαζε εξειδικευμένη – έως και απλησίαστη. Ορισμένα τέτοια ερεθίσματα συγκεντρώνουμε σ’ αυτό το δημοσιογραφικό σημείωμα:

ΟΥΓΚΩ ΚΑΙ ΜΠΑΛΖΑΚ. Οι πρώτοι υπέρμαχοι για την αναγνώριση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας ήταν διάσημοι λογοτέχνες, όπως ο Βίκτωρ Ουγκώ και ο Μπαλζάκ. Οπως μάλιστα διαβάζουμε στις υποσημειώσεις, ο πρώτος υπήρξε ο ιδρυτής της ALAI του 1878, της πρώτης διεθνούς ένωσης με στόχο την προώθηση της αναγνώρισης (από το «Ιδέα και μορφή στη λογοτεχνία: Αναζητώντας τα όρια προστασίας λογοτεχνικών έργων από το δίκαιο πνευματικής ιδιοκτησίας» του Θεόδωρου Χίου, δικηγόρου).

ΣΩΚΡΑΤΟΥΣ VS ΕΚΟ. Η πιο σημαντική κυπριακή υπόθεση για κατ’ ισχυρισμό προσβολή δικαιώματος πνευματικής ιδιοκτησίας αφορούσε το «Ονομα του Ρόδου» του Ουμπέρτο Εκο. Ο κύπριος συγγραφέας Κώστας Σωκράτους καταχώρισε αγωγή εναντίον του ιταλού διανοουμένου ισχυριζόμενος ότι το «Ονομα» (1980) συνιστούσε λογοκλοπή του δικού του μυθιστορήματος «Ο αφορισμένος» (1964). Συγκρίνοντας τα δύο έργα το Ανώτατο Δικαστήριο συμφώνησε με το Πρωτόδικο ότι και από απλή ανάγνωσή τους δεν υπήρχε θέμα αντιγραφής («Πτυχές Δικαίου και Λογοτεχνίας στην Κύπρο» του Αχιλλέα Αιμιλιανίδη, καθηγητή Νομικής του Παν/μίου Λευκωσίας).

ΤΟ ΒΑΡΥ ΧΕΡΙ ΤΟΥ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ. Η χειροδικία και οι σωματικές ποινές είναι από τις πιο συχνές μεθόδους που επιλέγει ο Μακρυγιάννης ως ποινικός δικαστής στο δεδομένο ιστορικό πλαίσιο. «Ο θρήσκος Μακρυγιάννης δεν διστάζει να χειροδικήσει και κατά μοναχών, οι οποίοι γυμνώνουν τον κοσμάκη, ίσως μάλιστα λόγω του σχήματός τους να είναι ιδιαίτερα εξοργισμένος» σημειώνεται στο σχετικό υποκεφάλαιο. Το αποδεικνύει το περιστατικό που αφηγείται: «Ανάμεσα Πάτρα και Γαστούνι είναι ένα χωριόν το Μέγα Σπήλαιγο. Εκαμα κονάκι εκεί. Μου παραπονιόνται οι κάτοικοι από την τυραγνίαν όπου δοκιμάζουν από τους καλογέρους. Ο,τι παίρνουν το αρπάζουν αυτήνοι… τους πιάσαμεν. Τους έριξα ένα ξύλο παστρικό και τους διάταξα διατί να φέρνωνται τοιούτως και τυραγνικώς εις τους ανθρώπους πως θα πάμε ομπρός μ’ αυτό;» («Ποινικές κυρώσεις, σωφρονιστική μεταχείριση και αποζημιώσεις στα “Απομνημονεύματα” του Μακρυγιάννη» του Παναγιώτη Δ. Νικολόπουλου, επίκουρου καθηγητή Αστικού Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Αθηνών).

ΤΟ KEYBOARD ΤΟΥ ΣΕΦΕΡΗ. Από έρευνα του Γιώργου Γεώργη στο Αρχείο Σεφέρη στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη προκύπτει ότι ο κορυφαίος ποιητής έκανε μια δακτυλογραφική εφεύρεση, την κατοχύρωση της οποίας ανέθεσε μέσω του κοινού τους φίλου Ευάγγελου Λουίζου στον κύπριο νομικό Αχιλλέα Αιμιλιανίδη. Γράφει ο πρώτος στον δεύτερο, σε επιστολή του 1955: «Κάθισε λοιπόν κάτω (ενν.: ο Σεφέρης) εμελέτησε την κατάσταση και εξεπόνησε ένα εξυπνότατο keyboard (κλαβιέ) δια portable μηχανήν με ωραιότατα στοιχεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν και για Ελληνικά και για άλλες γλώσσες… Απευθύνομαι λοιπόν σε σένα που είσαι ειδικός για να μου πης, 1ον) εάν μπορή να πάρη δίπλωμα ευρεσιτεχνίας δια το Keyboard της εφευρέσεώς του…». Κάποια στιγμή τη σχετική συζήτηση μεταξύ των δύο φίλων ακούει ο δημοσιογράφος Βάσος Βαρίκας, που φτάνει στην Κύπρο για να καλύψει τον αγώνα της ΕΟΚΑ, και στέλνει σχετική ανταπόκριση στα «ΝΕΑ». Αυτήν αναδημοσιεύει η κυπριακή «Ελευθερία» την 1η Μαίου 1955: «Ο κ. Σεφέρης δεν είναι μόνον διπλωμάτης και ποιητής. Είναι και… εφευρέτης… Κατώρθωσε να κατασκευάση μιαν γραφομηχανήν, με την οποίαν τα ημπορή να γράψη κανείς εις ένα μόνον τεμπλώ, όλας τα ευρωπαϊκάς γλώσσας μήτε και της ελληνικής εξαιρουμένης…». Οπως επισημαίνεται, παραμένει άγνωστο αν κατοχυρώθηκε τελικά η εφεύρεση του Σεφέρη («Ο εφευρέτης Γιώργος Σεφέρης και ο δικηγόρος Αχιλλέας Αιμιλιανίδης» του Γιώργου Γεώργη, ιστορικού και διπλωμάτη).

ΑΠΟ ΤΟΝ ΦΡΑΓΚΙΑ ΣΤΟΝ ΦΟΥΚΟ. Στο μυθιστόρημα «Λοιμός» του 1972 ο Αντρέας Φραγκιάς παρουσιάζει κυρίως τα σωματικά και ψυχολογικά βασανιστήρια των κρατουμένων στη Μακρόνησο (βασισμένη στο μυθιστόρημα, άλλωστε, θα είναι το 1976 η ταινία «Happy day» του Παντελή Βούλγαρη, επίσης από τους εξορίστους στο νησί). Το μυθιστορηματικό σκηνικό έχει τους δικούς του νόμους, οι οποίοι ρυθμίζουν την καθημερινότητα των χαρακτήρων: μηχανισμός υποδοχής, τρόπος επιλογής επισκεπτών, το γραφείο «ηθικής αγωγής», ομιλίες «ανανηψάντων», δηλώσεις αποκήρυξης. Σύμφωνα με την ανάλυση, ο αναγνώστης μπορεί να εντοπίσει ορισμένα στοιχεία που αργότερα ο Μισέλ Φουκό αποτυπώνει στην «Επιτήρηση και τιμωρία, η γέννηση της φυλακής» (1975). «Για τον Φουκό η φυλακή αποτελεί προνομιακό χώρο εφαρμογής των “πειθαρχικών μεθόδων”, ειδικά σε στρατόπεδα. Η πειθαρχία… είναι το σημαντικότερο όπλο στα χέρια της εξουσίας… Το μάτι της εξουσίας, είτε ο κρατούμενος το βλέπει είτε δεν το βλέπει, παρακολουθεί, ελέγχει και μετρά όχι μόνο την συμπεριφορά των κρατουμένων, αλλά και τις σκέψεις τους, όπως γράφει ο Φραγκιάς στον “Λοιμό”: “Ψηλά, στο παρατηρητήριο, σ’ έναν εξώστη που προσφέρει ευρύ πεδίο ελέγχου πάνω σε όλη την επικράτεια, κάθεται κάποιος. Πρόσωπο αλύγιστο και παγερό. Ισως να μην είναι και κανείς, φτάνει η μάσκα… Το πανεποπτικό βλέμμα του περνάει αργά, μετράει, συγκρίνει και βαθμολογεί τη συμπεριφορά του καθενός, διαβάζει ακόμα και τ’ απόκρυφα γυρίσματα του λογισμού του» («Το Δίκαιο των αδίκων. Το “Σχολείο της αναμορφώσεως” Μακρονήσου στον “Λοιμό” του Αντρέα Φραγκιά» της Debora Cacciafeda, υποψήφιας διδάκτορος Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών του Παν/μιου Κύπρου).

ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ «ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ». Είναι η «Αναπαράσταση» (1970) του Θόδωρου Αγγελόπουλου μια ταινία για την εξιχνίαση μιας δολοφονίας, μια αναπαράσταση εγκλήματος που συνεχώς αποτυγχάνει; Ο Μαρίνος Πουργουρής, επίκουρος καθηγητής στο Τμήμα Βυζαντινών και Νεολληνικών Σπουδών, επιλέγει μια διαφορετική προσέγγιση: «Αυτό που αναπαριστάται στην ταινία… δεν είναι ο φόνος ενός μετανάστη, αλλά η ερήμωση, η μαζική εγκατάλειψη, η επιθυμία για απόδραση από την κοινωνική εξαθλίωση… Παρά τη φαινομενικά ορθή λειτουργία της δικαιοσύνης στο έργο – οι ένοχοι, στο τέλος, πράγματι εντοπίζονται και συλλαμβάνονται -, η αναζήτησή της στη εξαθλιωμένη Τυμφαία παρουσιάζεται ως μάταια. Οι ανακριτικές αρχές όπως και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης παρουσιάζονται ως ανίκανα να κατανοήσουν αυτή τη σκληρή πραγματικότητα. Μέσα σε αυτή την πραγματικότητα – και είναι προφανές πιστεύω το έμμεσο σχόλιο του Αγγελόπουλου για την ιστορική περίοδο στην οποία γυρίζεται το έργο – η δικαιοσύνη είναι καταδικασμένη στην αποτυχία» (Μαρίνος Πουργουρής, «”Η Αναπαράσταση” του Θόδωρου Αγγελόπουλου: φόνος χωρίς κίνητρο ή τεκμήρια ενός εγκλήματος σε πλάνο σεκάνς»).

ΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΟΥ ΝΤΙΛΑΝ. Κοινωνική δικαιοσύνη, κριτική του νομικού συστήματος και των λειτουργών του, «δικαστές με κίβδηλη καρδιά» που πεθαίνουν «μέσα στους ιστούς που οι ίδιοι υφαίνουν» («Τζόκερμαν», 1983). Μέσα στο έργο του Μπομπ Ντίλαν η σχέση δίκαιου και ηθικής, νόμου και αυτοδικίας, προσφέρεται κατά κόρον για ξεχωριστή ανάλυση. Σε τι συνίσταται η «κριτική του δικαίου» στον κορυφαίο τραγουδοποιό; αναρωτιέται ο Στέργιος Μήτας, λέκτορας Φιλοσοφίας και Μεθοδολογίας του Δικαίου στο Πανεπιστήμιο Λευκωσίας. «Μια πρώτη και αρκούντως διαδεδομένη ανάγνωση θέλει τον τραγουδοποιό να καταφέρεται γενικά “εναντίον των θεσμών”, πρεσβεύοντας μια, ας την αποκαλέσουμε, εξωδικαιική προσταγή εντιμότητας, περίπου καθώς την εμπεριέχει ένας άλλος στίχος του: “αλλά για να ζεις εκτός νόμου, πρέπει να είσαι έντιμος”… Είναι αληθές, εξάλλου, ότι ο Ντίλαν έχει αφιερώσει ουκ ολίγες συνθέσεις του σε εμβληματικούς παρανόμους (τον Μπίλι δε Κιντ – ή τον Τζον Γουέσλεϊ Χάρντιν, που καθώς λέγεται στο ομότιτλο τραγούδι “ήταν φίλος των φτωχών” και “δεν έβλαψε ποτέ κανέναν έντιμο άνθρωπο”). Ούτε λίγο ούτε πολύ, αυτή η ερμηνεία παρουσιάζει την όλη ντιλανική εργογραφία ως μία εκτενή ελεγεία παρανομίας, κάτι που βεβαίως προεκτείνει γνώριμες θεματικές γραμμές της μπλουζ και φολκ μουσικής κουλτούρας. Μια συστηματική ανάγνωση, παρ’ς  όλα αυτά, των οικείων στίχων θα μετατόπιζε την ανωτέρω οπτική. Στα συγκεκριμένα τραγούδια, ο Ντίλαν δεν σχολιάζει κριτικά την απουσία ηθικότητας ή τιμιότητας, αλλά την απουσία δικαίου («Η “σκάλα του νόμου” και τα “ξυλοπόδαρα του δικαστή”. Η κριτική του δικαίου και των νομικών κρίσεων στους στίχους του Ντίλαν»).

ΑΙΣΧΥΛΟΣ, ΣΑΙΞΠΗΡ, ΚΡΙΣΤΙ. Σε άλλους τίτλους διαβάζουμε για το «δίκαιο στις “Ικέτιδες” του Αισχύλου» (Αννα Κ. Γεωργιάδου), τον «Σαίξπηρ ως θεωρητικό του δικαίου» (Μαρίνα Μαροπούλου), τους «”Αδελφούς Καραμαζώφ” και τον Εμμ. Λεβινάς» (Χάρης Παπαχαραλάμπους), την «Απονομή δικαιοσύνης στο έργο της Agatha Christie» (Βάγια Πολυζωίδου).

n Σημειώνεται ότι από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορεί ο επίσης πολυσυλλεκτικός τόμος «Η Ισχύς και το Δίκαιο» (2019), με τη συμβολή 18 πανεπιστημιακών και ερευνητών από Ελλάδα και Κύπρο. Εδώ διερευνάται η σχέση της κανονιστικής δύναμης του δικαίου με την άσκηση αδικαιολόγητης ισχύος στο έργο των Αριστοτέλη, Σπινόζα, Χομπς, Νίτσε, Καρλ Σμιτ, Φουκό, Ζιλ Ντελέζ, Κορνήλιου Καστοριάδη κ.ά. Φιλοξενούνται επίσης μελέτες για τη συνάρθρωση δικαίου και ισχύος αναφορικά με θεμελιώδη ζητήματα της νομικής θεωρίας, ενώ εξετάζονται προβολές της θεματικής σε μεμονωμένα πεδία (αστικό, εργατικό, φορολογικό δίκαιο, διεθνείς σχέσεις).

INFO

«Λογοτεχνία & Δίκαιο – Πτυχές μιας πολυσύνθετης σχέσης», Νομικές Εκδόσεις Hippasus, 2020, σελ. 277