Ελάχιστα δευτερόλεπτα είναι αρκετά για να ταξιδέψει κάποιος από το Λονδίνο ως τη Λέσβο και συγκεκριμένα ως το Κέντρο Υποδοχής και Ταυτοποίησης της Μόριας, όπως ήταν προ δύο εβδομάδων, όταν ζούσαν στα όριά του 18.000 πρόσφυγες (αν και ο αρχικός σχεδιασμός ήταν για 2.200 άτομα), κι όπως είναι σήμερα, στάχτες. Αρκεί να «επιβιβαστεί» στη «χρονομηχανή» που έχει στηθεί στο Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο: να βρεθεί δηλαδή στο κέντρο της 30 τ.μ. βιντεοεγκατάστασης και να κοιτάξει γύρω του τις τρεις μεγάλου μεγέθους προβολές στις οποίες καταγράφεται η καθημερινότητα των προσφύγων στη Μόρια.
Πίσω από την κάμερα και την ιδέα βρίσκεται ο τρεις φορές υποψήφιος για βραβείο Emmy κινηματογραφιστής του διεθνούς πρακτορείου CNN, Λιούις Ουάιλντ, ο οποίος ταξίδεψε δύο φορές στη Μόρια για να συγκεντρώσει το υλικό του. Η πρώτη ήταν τον Φεβρουάριο, καθώς επρόκειτο βάσει του αρχικού σχεδιασμού να παρουσιαστεί η δουλειά του τον Απρίλιο, αλλά αναβλήθηκε λόγω της πανδημίας. Η δεύτερη ήταν εντός του Σεπτεμβρίου, όταν ξέσπασε πυρκαγιά στον καταυλισμό, οπότε έπρεπε να καταγράψει και τις τελευταίες εξελίξεις για τη βιντεοεγκατάστασή του, η οποία φιλοξενείται από χθες στους χώρους του μουσείου.
Οσοι πρόλαβαν να ζήσουν πρώτοι την εμπειρία και να βρεθούν έστω και για πέντε λεπτά εικονικά ανάμεσα στους πρόσφυγες υποστηρίζουν ότι δεν αισθάνθηκαν άνετα. «Το βρήκα πολύ συγκινητικό» λέει η επιμελήτρια του μουσείου που ειδικεύεται στις συρράξεις της σύγχρονης εποχής Ιρις Βέισι. «Προσφέρει μια οπτική που βλέπεις σπάνια, ίσως και ποτέ. Συχνά ο κόσμος παρακολουθώντας στις ειδήσεις θέματα σχετικά με τους πρόσφυγες διαβάζει πηχυαίους τίτλους και μεγάλους αριθμούς, αλλά ξεχνά ότι πρόκειται για ανθρώπους που απλώς προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα και να είναι ασφαλείς.
Παρακολουθώντας μέσω της προβολής την καθημερινότητά τους παίρνουμε μια γεύση και από την προσωπικότητά τους. Μας επιτρέπεται να διακρίνουμε την ανθρώπινη διάσταση πίσω από τους τίτλους των ειδήσεων» συνεχίζει αναφερόμενη στις σκηνές όπου απεικονίζονται παιδιά να παίζουν χαρούμενα, άνθρωποι να ζυμώνουν ψωμί και άλλοι να επιχειρούν να χτίσουν ένα αυτοσχέδιο τζαμί. «Είναι γεγονός ότι αυτές οι συνθήκες σε τέτοιους χώρους είναι εξαιρετικά δύσκολες και δυσάρεστες, αλλά παρ’ όλ’ αυτά βλέπουμε ότι οι άνθρωποι κι εκεί δημιουργούν τις δικές τους κοινωνίες και χτίζουν διαφορετικού είδους χώρους» επισημαίνει η Ιρις Βέισι.
Ενας αιώνας πρόσφυγες
Η μεταφορά της Μόριας στο Λονδίνο εντάσσεται στο πλαίσιο της έκθεσης που οργανώνει το Αυτοκρατορικό Πολεμικό Μουσείο με έργα τέχνης, καθημερινά αντικείμενα, φωτογραφίες και προφορικές μαρτυρίες – πολλά εκ των οποίων παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο κοινό χάρη στην υποστήριξη του Συμβουλίου Ερευνας για τις Τέχνες και τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες (AHRC) και του Συμβουλίου Οικονομικής και Κοινωνικής Ερευνας (ESRC) – με στόχο τη διερεύνηση των περιπετειών των προσφύγων τα τελευταία 100 χρόνια. Στις προθήκες του μουσείου μπορεί να δει ο επισκέπτης αντικείμενα ταπεινά και εκ πρώτης όψεως αδιάφορα: ένα αρκουδάκι, μια παρτιτούρα, ένα ζευγάρι παγοπέδιλα ή ένα μάλλινο καπέλο. Πρόκειται για αντικείμενα που ενδεχομένως δεν έχουν αξία πρακτική για κάποιον που εγκαταλείπει τη χώρα του, αλλά έχουν συναισθηματική. «Οι άνθρωποι επιλέγουν να πάρουν μαζί τους και κάποια πολύ προσωπικά τους αντικείμενα, τα οποία τους προκαλούν θετικά συναισθήματα» εξηγεί η επιμελήτρια.
Οι πρόσφυγες που ζούσαν έως πρόσφατα στη Μόρια δεν είναι οι μοναδικοί πρωταγωνιστές της έκθεσης. Καθώς οι διοργανωτές δίνουν έμφαση στις προσωπικές εμπειρίες, δεν αρκούνται στο να πουν στους επισκέπτες απλώς ιστορίες όπως εκείνη της μεγαλύτερης εισροής προσφύγων στη Βρετανία, 250.000 Βέλγων μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά να αφήσουν εκείνους που τις βίωσαν να τις διηγηθούν, όπως ο Εμάνιουελ Ζάινφελντ που «μιλά» μέσα από το κίτρινο υφασμάτινο αστέρι του με τη λέξη «Jude» ή ο Χαμπίμπ Ρεζάι που έχει μεταμορφωθεί σε ήρωα κινουμένων σχεδίων για να αφηγηθεί το επισφαλές ταξίδι του ως ασυνόδευτος ανήλικος από το Αφγανιστάν ως την Αγγλία.
Πριν φύγουν οι επισκέπτες – κι αφού έχουν δει μεταξύ άλλων και τη νέα εγκατάσταση του κινέζου ακτιβιστή εικαστικού Αϊ Ουέιουεϊ, ο οποίος έχει καλύψει το πάτωμα και τους τοίχους του αιθρίου κι έχει απεικονίσει πάνω στην 92 τ.μ. επιφάνεια 50 είδη βόμβας που έχουν χρησιμοποιηθεί από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ως σήμερα -, μπορούν να καταθέσουν αίτηση για να αναγνωριστούν ως πρόσφυγες στο ειδικό περίπτερο που στελεχώνεται από έναν συνοριοφύλακα – προϊόν τεχνητής νοημοσύνης. Εκείνος με τη σειρά του τους καλεί να πάρουν διάφορες εκφράσεις (χαράς, λύπης, θυμού, φόβου) ώστε να αποφασίσει αν θα τους επιλέξει ως μέλη ενός φουτουριστικού σύμπαντος που θα διοικείται από μηχανές.
