Τον χαιρετούν ακόμη άνθρωποι από τους πρωταγωνιστικούς του ρόλους στις θρυλικές σειρές της Κρατικής, Χατζεμμανουήλ και Χαίρε Τάσο Καρατάσο. Κι όμως η πορεία του μεγάλου ηθοποιού και σκηνοθέτη Γιάννη Μόρτζου είχε και έχει κυρίως θέατρο. Αφοσιωμένος σε αυτό, θήτευσε δίπλα στον Κάρολο Κουν 21 χρόνια ενώ ανέπτυξε την δική του πορεία, το δικό του θέατρο, τις δικές του επιτυχίες αλλά και ένα συγγραφικό έργο που ανάμεσά τους διασώζεται η μέθοδος του δασκάλου του, του Κουν.

Ο Μόρτζος διέγραψε μια μεγάλη πορεία ενώ σε κάθε δόνηση της εποχής, ήταν εκεί μάχιμος, με θαρραλέα πολιτική στάση αλλά και συμμετοχή στη διαμόρφωση του πολιτισμικού τοπίου κατά τις πρώτες τετρατίες του ΠΑΣΟΚ επί Ανδρέα Παπανδρέου. Λαϊκός, ευαίσθητος, με έγνοια για τη νεοελληνική δραματουργία, καυστικός ενίοτε χωρίς να γίνεται όμως δυσάρεστος επιστρέφει πάντα στη γενέτειρά του Σάμο, επιμένει στην προφορικότητα των καφέ της Πλατείας Κολωνακίου, στο διάβασμα αλλά και την αέναη μελέτη της επικαιρότητας, των τάσεων της εποχής, των σύγχρονων προβληματισμών.

Σάμος. Το χωριό που γεννηθήκατε πώς λέγεται;

Σκουραίικα, είναι 20 χλμ. από το Καρλόβασι. Τώρα έχει φτάσει 120 κατοίκους από 500 που ήτανε. Αγροτικό χωριό. Με παραγωγή κυρίως λάδι, αμύγδαλα και κουκιά.

Πότε γεννιέστε;

11 Οκτωβρίου 1940. Γεννήθηκα λίγο πριν από τον πόλεμο με την Ιταλία. Την 28η Οκτωβρίου φεύγει ο πατέρας μου ο μπαρμπα-Φρίξος για το μέτωπο. Πήγε στην Αλβανία, πολέμησε στην πρώτη γραμμή στο Τεπελένι, ευτυχώς γύρισε χωρίς τραύμα. Ομως επιστρέφοντας ξεκινάει η περιπέτειά του. Εντάσσεται κρυφά στο ΕΑΜ και κάποια στιγμή πάει στη Μέση Ανατολή, όπως πολλοί με βάρκες. Εκεί συμμετέχει στο κίνημα και τον μπουζουριάζουνε στα Σύρματα ως κομμουνιστή. Τον σημάδεψε αυτό γιατί ενώ ήταν εγγράμματος δεν μπορούσε πια να βρει δουλειά. Η μόνη του διέξοδος ήταν πως με τον αδελφό του είχε στο χωριό ένα λιοτρίβι. Και από κει ζούσε. Από το Δημόσιο τον διώξανε.

Πού ήταν;

Μέχρι την εμπλοκή του με το ΕΑΜ ήταν γραμματέας στον Δήμο.

Εσείς;

Εγώ μεγάλωσα στο χωριό, στη Σάμο. Δημοτικό και Γυμνάσιο. Μέχρι τα 18 είμαι μόνιμος κάτοικος.

Πάτε πια;

Πηγαίνω τα καλοκαίρια κυρίως, έχω ένα εξοχικό από τη μάνα μου. Και έχω μια αγάπη στη Σάμο, όχι για τις φυσικές καλλονές αλλά για τους Σαμιώτες. Με αγαπούνε μπορώ να πω. Θέλω να έχω επαφή με αυτούς τους ανθρώπους. Ολα αυτά τα χρόνια περνάνε πολύ δύσκολα.

Με την τωρινή ένταση με την Τουρκία το σκέφτεστε;

Το σκέφτομαι έντονα. Ηλθα να σε δω, όμως είμαι πολύ φουρτουνιασμένος βλέποντας τις ειδήσεις, έχω βγάλει το συμπέρασμα πως η σύγκρουση θα είναι αναπόφευκτη. Γνώρισα εδώ και χρόνια έναν τούρκο προοδευτικό που κάνει διακοπές στη Σάμο. Μου είπε πως έχει σίγουρες απόψεις πως ο Ερντογάν θα το κάνει σίγουρα γιατί έχει και άλλους από πίσω βοήθειες. Θέλει να γίνει ο κυρίαρχος της Μεσογείου. Η στάση της Γερμανίας είναι ξεκάθαρη.

Πάμε πίσω στα παιδικά σας χρόνια. Διάβασα πως η πρώτη παράσταση που είδατε ήταν το Κουρέλι…

Μπουλούκι ήταν. Συμπαθητικό όμως. Εγώ ήμουν 17 ετών. Θυμάμαι ακόμη την αυστηρή σύσταση στο πινάκιο: «Μην πλησιάζετε στο θέατρο κανείς μαθητής».

Γιατί;

Μα τότε τα ήθη ήταν ακόμη πολύ αυστηρά.

Αυτό πότε αλλάζει;

Αυτό αλλάζει τη δεκαετία του ’60 και μετά. Πάω και το βλέπω, καταπληκτική παράσταση το Κουρέλι. Γυρίζοντας ο χωροφύλακας με έπιασε από το αυτί, με έδωσε στον γυμνασιάρχη και έφαγα τριήμερη αποβολή. Ομως δεν με ένοιαξε καθόλου. Ενιωσα όμως βλέποντας την παράσταση ένα περίεργο τσίμπημα. Μέσα μου. Ζήλεψα. Αυτούς τους ανθρώπους που γύριζαν από πόλη σε πόλη και χωριό σε χωριό και λέω αυτοί πρέπει να είναι ελεύθεροι. Το κράτησα.

Και ήλθατε Αθήνα μετά το σχολείο.

Ηλθα Αθήνα, στο Παγκράτι, δουλεύω σε εργοστάσιο ως εργάτης. Με ηλεκτρικά ψυγεία. Ταυτόχρονα ως ξυλουργός, μπογιατζής. Μόνος. Κάποια στιγμή πέρασα και λίγο από τυπογραφεία. Από αυτά πέρασα για να επιβιώσω, το τσίμπημα εκείνο όμως χτύπησε ξανά στην Αθήνα. Δεκαετία ’60 ακόμη είχαμε πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων κι εγώ δεν μπορούσα να σπουδάσω. Σκέφτηκα όμως: Αυτό το τσίμπημα μπορεί να με βγάλει πουθενά ή ήταν παροδικό; Κατέβηκα μια μέρα λοιπόν στο Υπόγειο του Θεάτρου Τέχνης και κάνω έτσι σε ένα δωματιάκι και βλέπω ένα άνθρωπο – τότε ο Κάρολος Κουν δεν είχε ακόμη γένια. Καθόταν σε μια πολυθρόνα που έδειχνε πως σκέφτεται πολύ.

Πρώτη εικόνα αυτή;

Ναι. Καπνίζει και σκέφτεται. Το τασάκι μισογεμάτο. Με βλέπει, ένα νεαρό παιδί εγώ με μακρύ μαλλί και μου λέει ποιον θέλεις; Τον Κουν. Εγώ είμαι μου λέει.

Πώς τον ξέρατε;

Τον είχα μάθει από έναν εργάτη στο εργοστάσιο που πήγαινε σε παραστάσεις στο Θέατρο Τέχνης. «Μπορώ να γίνω ηθοποιός;» τον ρωτάω. «Προσπάθησε» μου λέει, «δεν μπορώ να στο πω από τώρα. Να δώσεις εξετάσεις σε δραματική σχολή και αν περάσεις θα δοκιμάσεις την τύχη σου». Πήγα και γράφτηκα για να δώσω. Πέρασα από τους πρώτους.

Ποιους θυμάστε στο έτος ή τη γενιά σας;

Τον πρώτο που γνώρισα ήταν ο Γιώργος  Μιχαλακόπουλος. Προηγουμένως είχε περάσει ο Γιάννης Φέρτης. Πολλοί. Ολα τα παιδιά ήταν ένας κι ένας – όλοι γίνανε πρωταγωνιστές. Καρακατσάνης, Διαλεγμένος.

Δασκάλους ποιους είχατε;

Μάριος Πλωρίτης, Γιάννης Σιδέρης, Πέτρος Λοχαΐτης – ηθοποιός που μας έκανε ορθοφωνία -, Γιάννης Στεφανέλης, ο Κουν ο ίδιος. Στο μάθημα του – Υποκριτική – δεν έλειπε κανείς.

Υπάρχει η μέθοδος Κουν; Εσείς έχετε γράψει βιβλίο. Διασώθηκε η μέθοδος;

Υπάρχει, εγώ κράταγα σημειώσεις από τότε. Η μέθοδος είναι η εξέλιξη της μεθόδου Στανισλάφσκι. Ο Κουν το ψυχολογικό θέατρο το έκανε πιο οργανικό.

Παίζετε ταυτόχρονα με σπουδές;

Τελειώνοντας το πρώτο έτος, έπαιξα πρωταγωνιστικό ρόλο. Μια παράσταση σε ένα γαλλικό μπουλβάρ που λεγόταν «Τα Νέα Παιδιά» σε σκηνοθεσία Κουν. Επαιξε όλη η γενιά μου: Μιχαλακόπουλος, Μίμης Κουγιουμτζής, Καρακατσάνης, Μάγια Λυμπεροπούλου, Φάνης Σχοινάς. Ολο το διάστημα της σχολής όλο και κάτι έπαιζα, έπαιξα και κορυφαίος στο Θέατρο των Εθνών, στις «Ορνιθες». Οι πρώτοι παίχτηκαν σε Ηρώδειο. Ο Κουν μου εξομολογήθηκε κάποια στιγμή ως πολύ πεισματάρης πως θα το ξαναανέβαζε αλλά τώρα πρώτα στο εξωτερικό. Αλλάζοντας μόνον μερικά σημεία της ερμηνείας. Και παίζω σε αυτό ως Κορυφαίος. Χατζιδάκις, Νικολούδη, Τσαρούχης. Μετάφραση ο Βασίλης Ρώτας. Εδώ έδωσε περισσότερο σχήμα ο Κάρολος. Πάμε στο θέατρο Σάρα Μπερνάρ και θυμάμαι ότι χειροκροτούσαν και δεν φεύγανε. Αυτά που σου λέω το 1962. Μετά παίξαμε Αθήνα, μέχρι το 1975. Και πήραμε το ΟΚ για Επίδαυρο. Το παίζω όλα τα χρόνια, όχι πια Κορυφαίος. Αλλά με ρόλο. Πρωταγωνιστικό δίδυμο με τον δάσκαλό μου τον Χατζημάρκο. Επίδαυρο πια και ο Κουν εκεί.

Παρένθεση: έχετε παίξει και σε Ιππείς, πρώτη σκηνοθεσία του Λαζάνη το 1979.

Λαζάνης σκηνοθεσία και Μίκης μουσική ναι. Μεγάλη εμπειρία. Εκεί γνωρίστηκα καλά με τον Μίκη και γίναμε φίλοι. Δεν υπήρχε τίποτε αν δεν είχε σφραγίδα του Κουν. Είχε βρέξει και κοντεύαμε να πνιγούμε. Το σκηνικό ήταν γεμάτο άχυρα και έβρεξε και βούλωσαν όλοι οι υπόνομοι. Μετά έπαιξα σε Οιδίποδα Τύραννο, με Κουν πάλι.

21 χρόνια με τον Κάρολο..

Και δάσκαλος στη σχολή του. Από το 1970 μέχρι το 1981 που έφυγα. Ο Κουν ήταν μια ιδιαίτερη περίπτωση ανθρώπου που δεν έμοιαζε με τους άλλους. Ο Κουν ήταν αυτό που όταν κάθεσαι μαζί του δεν θες να φύγεις.

Και γνωρίσατε και τον κύκλο του.

Εγώ τους γνώρισα όλους, με έφερε σε επαφή και γίναμε φίλοι. Τσαρούχη, Μάνο, Μίκη, Γιάννη Χρήστου.

Ο Χρήστου έχει κάνει τη θρυλική μουσική για τους Πέρσες.

Ημουν στον Χορό.

Πώς ήταν;

Κάτι που δεν μπορείς να το προσδιορίσεις. Οι ηθοποιοί παίζοντας βγάζανε ήχους και κραυγές και πάνω εκεί ήταν η μουσική του Χρήστου. Από τις λίγες περιπτώσεις δημιουργών, το δυστύχημα ήταν πως έφυγε νέος. Επαιξα και στους Βατράχους του Κουν πάλι με Χρήστου μουσική. Αυτές οι παραστάσεις ανανεώσανε την άποψη για αρχαίο δράμα και αρχαία κωμωδία, ήταν ένας καλός νεωτερισμός.

Σινεμά δεν παίξατε τότε;

Οχι. Αν και μου γίνονταν προτάσεις. Δεν με ενδιέφερε όμως να φύγω από το Θέατρο Τέχνης. Στο γυαλί βγήκα με τον Χατζημμανουήλ, μετά από 23 έτη. Ο Σμαραγδής, με είδε στο θέατρο και όταν αποκτήσαμε φιλία μου είπε ότι το είχε στο μυαλό του να συνεργαστούμε αφού ήμουν αγνός από γυαλί. Οταν μου έφερε το βιβλίο του Καστανάκη μου άρεσε. Μεγάλη επιτυχία και αυτό και το Χαίρε Τάσο Καρατάσο.

Γιατί είχαν επιτυχία αυτά τα δύο;

Γιατί υπήρξε πολλή προεργασία πριν βγούμε στο γυαλί. Ρεπεράζ, σενάριο συνεργάτες, πρόβες.

Σας έμαθε ο κόσμος;

Αλλάζει η ζωή μου, το νιώθω αν και δεν μου άρεσε πολύ. Θεωρούσα πως η δουλειά μου στο Θέατρο ήταν πιο σοβαρή.

Μετά;

Ταλαιπωρήθηκα έναν χρόνο στην τηλεόραση, με βάλανε διευθυντή στην ΥΕΝΕΔ για να γίνει η ΕΡΤ 2, πιο πολιτικό κανάλι δηλαδή. Μπλέχτηκα με το ΠΑΣΟΚ, στην πρώτη κυβέρνηση. Η πρώτη μου εξωθεατρική δουλειά ήταν όταν με πήρε η Μελίνα στο υπουργείο και έγινα διευθυντής κινηματογραφίας, αλλά ήλθα σε σύγκρουση με τους κινηματογραφιστές και παραιτήθηκα. Ημασταν πολύ στενοί φίλοι με τη Μελίνα. Η πρώτη μου συνεργασία μετά τον Κουν ήταν με την Αλίκη Γεωργούλη.

Πώς ήταν;

Εκτακτη, είχε πάει στους Ψυρρή, καλή ηθοποιός – λίγο ιδιότροπη. Δύο έργα ανεβάσαμε στο Αποθήκη. Μετά άρχισα να κάνω δικές μου δουλειές. Κάναμε γκρουπ, πηγαίναμε περιοδείες, μετά συνεργάστηκα με τη Σμαρούλα Γιούλη. Κάποια στιγμή φτιάχνω τη Λαϊκή Εθνική Σκηνή με τον Μίμη Σταυρολαίμη στο Μπρόντγουεϊ. Και το 2000 ιδρύω στην οδό Κυψέλης 15 το θέατρο Τέσσερις Εποχές. Πολλές επιτυχίες και σκηνοθετικά και ως ηθοποιός. Εκανα ερμηνείες καλές. Η Απολογία του Σωκράτη με έχει σημαδέψει. Τελευταία φορά η σκηνοθεσία ήταν της Γιούλης Ζήκου, της γυναίκας μου. Κάποια στιγμή θέλω να ξανασχοληθώ. Μου άρεσε ο τρόπος σκέψης του. Είμαι σωκρατικός, μου αρέσει ο διάλογος, η μαιευτική μέθοδος. Κάθε άνθρωπος έχει την αλήθεια του και πρέπει να του τη βγάλεις.

Διδάσκετε χρόνια επίσης.

Στο Τέχνης, στη σχολή του Βασίλη Διαμαντόπουλου, στο ΚΘΒΕ και τώρα στη σχολή της Μαίρης Τράγκα.

Πώς είναι τα νέα παιδιά;

Η γενιά μου και μερικές μετά, είχαν άλλο πάθος για το θέατρο. Τους απασχολούσε να γίνουν ηθοποιοί θεάτρου ενώ σήμερα να γίνουν ηθοποιοί γνωστοί. Εχει ταλέντα αλλά πρέπει να μελετάνε. Ο ηθοποιός πρέπει να διαβάζει τα πάντα, να γνωρίζει την πολιτική κατάσταση, να είναι ενήμερος. Η Πολιτική είναι η μέθοδος με την οποία μπορεί να εξελιχθεί ακόμη και η Τέχνη.

Είπατε για Πολιτική. Είστε και ιδρυτικό στέλεχος του ΠΑΣΟΚ (σαν χθες ανέβηκε πρώτη φορά στην εξουσία το ’81)…

Ναι βέβαια.

Τον Ανδρέα Παπανδρέου πώς τον γνωρίσατε;

Το 1966 λίγο πριν από τη χούντα, στο Τέχνης είχαμε ανεβάσει το «Οδυσσέα γύρισε σπίτι», του Καμπανέλλη. Ηλθε ο Ανδρέας να δει την παράσταση. Τελειώνοντας μας χαιρέτησε, κάτι μου άναψε ένα λαμπάκι, του λέω θέλω να σας δω. Με κάλεσε στη Σουηδίας 56. Ηταν το γραφείο του, σαν κέντρο που πηγαίνανε οι στενοί φίλοι. Το 1966 περιμέναμε τη χούντα, φαίνονταν τα πράγματα. Κατά κάποιο τρόπο ήθελα να τον δω και να του εκμαιεύσω μερικά πράγματα. Είχα διαβάσει στα «ΝΕΑ» μια συνέντευξή του, ανέλυε το πρόβλημα της Ελλάδος με τέτοιο τρόπο που τον λέγανε κομμουνιστή. Από τους πιο έξυπνους ανθρώπους που έχω γνωρίσει. Δεν πρόλαβα να πάω – έγινε η χούντα, πάω στο Καστρί στη Μεταπολίτευση. Τέλος Αυγούστου. Σαν να με θυμήθηκε. Είμαι ο μαθητής του Καρόλου του λέω. Κι εγώ μου λέει. Τον είχε δάσκαλο στο Κολέγιο. Και μου αποκαλύπτει: Ετοιμάζω νέο κόμμα, αν θες να ενταχθείς είσαι ευπρόσδεκτος. Υπέγραψα την 3η Σεπτέμβρη. Γνώριζα μερικούς αντιστασιακούς του ΠΑΚ. Αυτό έγινε σε μια ταβέρνα στο Παγκράτι. Κάναμε ομάδες πρωτοβουλίας, εγώ έφτιαξα ομάδα ηθοποιών μαζί μου και ο Ανέστης Βλάχος. Καλούμε τους συναδέλφους στο «Αλάμπρα» για την πρώτη συνάντηση. Ηλθαν καμιά 50αριά. Εγώ έγινα γραμματέας τομέα καλλιτεχνών, για χρόνια. Και μετά στην ΚΕ του ΠΑΣΟΚ.

Εκανε πράγματα για ηθοποιούς;

Η Μελίνα και το ΠΑΣΟΚ έκαναν πολλά πράγματα, βγάλαμε συντάξεις τότε, κινηματογραφικό νόμο, βαθιές τομές. Μην ξεχνάμε τα ΔΗΠΕΘΕ και πολλά άλλα.

Σήμερα;

Εχω στενοχωρηθεί πολύ όπως λειτουργεί το ΥΠΠΟ. Είναι σε αδράνεια. Δεν έχει δώσει ιδιαίτερο βάρος στο θέατρο, αρνείται να δει τους συνδικαλιστές να μιλήσει και να βρει λύσεις για τα τρέχοντα προβλήματα. Ασκώ κριτική στην υπουργό.

Πολιτικά πού είστε;

Παραμένω, στην προοδευτική Αριστερά. Γιατί η Αριστερά έχει πολυφορεθεί με διάφορους σκούφους.

Αριστερά – Δεξιά υπάρχουν;

Υπάρχει. Και η Δεξιά δεν ξέρει αν είναι Δεξιά και η Αριστερά το ίδιο. Θέλει νέο προσδιορισμό.

Εχετε γιο τον Φρίξο Μόρτζο πιανίστα.

Οταν ήταν μικρός η μάνα του, ήταν πιανίστα, παρακολουθούσε τον γιο μου όταν τέλειωνε πήγαινε στο πιάνο. Του άρεσε. Ηθελε να μάθει, γράφτηκε σε Ωδείο και πήρε τον δρόμο του.

Η σύζυγός σας σήμερα η Γιούλη Ζήκου είναι θεατρολόγος, σκηνοθέτης.

Διατηρούμε το θέατρο μαζί, είμαστε μαζί, το θέατρο υπάρχει δεν έχουμε αίθουσα. Υπάρχει ο τίτλος και το όραμα.

Ποιο το όραμά σας;

Μεγάλη έμφαση σε νεοελληνικό έργο, ποιότητα, συνεργάτες με ίδιες απόψεις με εμάς.

Νεοελληνικό λέτε…

Είμαστε υποχρεωμένοι να προηγείται. Ο Κάρολος υποστήριζε πάντα πως αν έχω ελληνικό θα προτιμήσω ελληνικό: έβγαλε τόσους: τον Κεχαΐδη, τη Λούλα Αναγνωστάκη, τον Σκούρτη, τον Ποντίκα. Μας έδινε τα έργα τους ο Κάρολος, τα διαβάζαμε και λέγαμε καλό, το ανεβάζουμε. Σήμερα μαϊμουδίζουν τους ξένους. Νιώθω ότι ενώ στην Ελλάδα έχουμε βαθιές ρίζες, τις έχουμε απότιστες.

Τελευταία Νέα