Το «όχι» του Ζαχαριάδη στον πόλεμο κατά των κατακτητών

Το δίδαγμα της έναρξης του ελληνοϊταλικού πολέμου την 28η Οκτωβρίου του 1940, πριν από ογδόντα χρόνια, είναι πως μιλάμε για μια κορυφαία στιγμή εθνικής ομοψυχίας. Και ίσως αυτός είναι ο λόγος που εορτάζουμε την έναρξη του πολέμου και όχι τη λήξη του με την Απελευθέρωση της Αθήνας στις 12 Οκτωβρίου του 1944. Γιατί αυτή η δεύτερη ημερομηνία – ορόσημο σηματοδοτεί και τις απαρχές ενός αιματηρού εμφυλίου.

Πόλεμος αμυντικός για τη χώρα μας, βρήκε τα ελληνικά νιάτα στο μέτωπο της Βόρειας Ηπείρου να πολεμούν τον ιταλικό φασισμό (αριστεροί, δεξιοί, τέως βενιζελικοί, μοναρχικοί, κεντρώοι). Βρήκε όμως και ένα άλλο μέρος των νιάτων σε φυλακές. Η χώρα είχε στο τιμόνι τον δικτάτορα Ιωάννη Μεταξά, αρχιτέκτονα του λεγόμενου Γ’ Ελληνικού Πολιτισμού, που όμως, σύμφωνα με τη θεώρησή του, δεν τους χωρούσε όλους. Ο «εσωτερικός εχθρός του έθνους» ήταν στις φυλακές και την εξορία.

Μιλάμε κυρίως τότε για τα μέλη και τα περισσότερα στελέχη του ΚΚΕ. Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου είχε αιχμή του και τον αντικομμουνισμό.  Στα του ΚΚΕ τώρα. Μια μεγάλη εσωτερική διαπάλη του κόμματος («φραξιονιστική πάλη χωρίς αρχές» για την ακρίβεια) είχε αρχίσει να ενοποιείται και να εξομαλύνεται ήδη από το 1931. Ο «κούτβης» (1) Νίκος Ζαχαριάδης, «αυτοκρατορικός απεσταλμένος» της ΕΣΣΔ, αναλαμβάνει να ανασυγκροτήσει το ΚΚΕ ως νέος γραμματέας του. Η περιδίνηση βέβαια καλά κρατεί. Το καθεστώς καταφέρνει να φτιάξει – μέσω του Μανιαδάκη – ελεγχόμενη Προσωρινή Διοίκηση του κόμματος. Το μισοελέγχει, κοινώς. Σε αυτό το κάδρο η έναρξη του ελληνοϊταλικού πολέμου βρίσκει τον Ζαχαριάδη στις φυλακές της Κέρκυρας. Και μεγάλο μέρος του λαού σε μια πρωτόγνωρη ανάταση και αποφασιστικότητα. Για πολλούς συνδιαμορφωτική του κατηγορηματικού τελεσίγραφου του Μεταξά στον ιταλό πρεσβευτή Γκράτσι στην έπαυλη του δικτάτορα στην Κηφισιά.

Γραμμή υπεράσπισης

Ας δούμε όμως και το «όχι» του Ζαχαριάδη, που με γράμμα στον ελληνικό λαό σπεύδει να δώσει τη γραμμή υπεράσπισης της πατρίδας. Για πολλούς, σε αυτό βρίσκεται το σπέρμα και της μετέπειτα κυριαρχίας του ΚΚΕ στα λαϊκά στρώματα μέσω της εαμικής εθνικής αντίστασης που φτάνει μέχρι και τη δυαδική εξουσία του 1944-45. «Στον πόλεμο αυτό που τον διευθύνει η κυβέρνηση Μεταξά, όλοι μας πρέπει να δώσουμε όλες μας τις δυνάμεις, δίχως επιφύλαξη. Επαθλο για τον εργαζόμενο λαό και επιστέγασμα για τον σημερινό του αγώνα πρέπει να είναι, και θα είναι, μια καινούργια Ελλάδα της δουλειάς, της λευτεριάς, λυτρωμένη από κάθε ξενική ιμπεριαλιστική εξάρτηση, μ’ έναν πραγματικά παλλαϊκό πολιτισμό» (2), ανέφερε στο γράμμα του ο γραμματέας του ΚΚΕ από τη Γενική Ασφάλεια της Αθήνας, όπου είχε μεταφερθεί από την Κέρκυρα. Εδώ βέβαια ο Ζαχαριάδης θέτει και τη διάσταση της επόμενης ημέρας του πολέμου.

Υπάρχουν όμως δύο ακόμη γράμματα του Ζαχαριάδη. Συχνά αιτία πολέμου του ΚΚΕ με τους πολιτικούς του αντιπάλους. Κοινωνός βέβαια ο λαός έγινε μόνο του πρώτου γράμματος. «Εξω απ’ αυτά η Ελλάδα δεν έχει καμιά θέση στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο ανάμεσα στην Αγγλία και Ιταλία – Γερμανία», αναφέρει, αν και απαιτούνται δύο σημειώσεις. Το δεύτερο αυτό γράμμα γράφεται στις 26 Νοεμβρίου του 1940 κι έρχεται στο φως από τη Γενική Ασφάλεια το… 1947! Ο Ζαχαριάδης το είχε αποστείλει στην Προσωρινή Διοίκηση του κόμματος. Σύμφωνα με τη φίλα στο ΚΚΕ ανάγνωση, ο Ζαχαριάδης απλώς μεταβάλλει τη στάση του, με την κλασική μέθοδο «αναλύοντας συγκεκριμένο γεγονός σε συγκεκριμένη συνθήκη». Και τότε για τον ίδιο ο χαρακτήρας του πολέμου άλλαζε και ο λαός έπρεπε να έχει σε ένταση τα ταξικά του κριτήρια πια – όχι μόνο τα πατριωτικά. Οταν γράφτηκε, η ιταλική επίθεση είχε αποκρουστεί και ο Ελληνικός Στρατός είχε μπει στην Αλβανία.

Αν γίνεται κριτική από μέρους της Αριστεράς στον Ζαχαριάδη για «εθνική γραμμή» στο πρώτο γράμμα, του γίνεται κριτική από μέρους της Δεξιάς για «διεθνιστική και φιλοσοβιετική γραμμή» στα άλλα δύο. Ενδεικτικό και των αντιφάσεων της στρατηγικής του ΚΚΕ αλλά και της πρόσδεσής του στην Κομμουνιστική Διεθνή που πάντως έχει αποφασίσει πως ο αγώνας και άρα ο πόλεμος είναι «αντιφασιστικός». Ενδεικτικό και του θολώματος που έχει καταφέρει να σπείρει ο Μανιαδάκης στο ΚΚΕ με τη φτιαχτή Προσωρινή Διοίκηση.

Διεθνιστική αιχμή

Το τρίτο γράμμα του Ζαχαριάδη είναι προς το κόμμα και την ΟΚΝΕ (Ιανουάριος του 1941). Το τρίτο γράμμα δεν διαφέρει από το δεύτερο στο ζήτημα της πολιτικής γραμμής – διατηρεί μια διεθνιστική αιχμή. Αυτό που έχει ως επιπλέον στοιχείο είναι η καταγγελία της Προσωρινής Διοίκησης. «Ενώ, αφού διώξαμε τους Ιταλούς από την Ελλάδα, βασική προσπάθειά μας έπρεπε να είναι να κάνουμε μια ξεχωριστή, έντιμη και δίχως παραχωρήσεις ελληνοϊταλική ειρήνη, πράγμα που μπορούσε να γίνει με τη μεσολάβηση της ΕΣΣΔ, η μοναρχοφασιστική δικτατορία συνέχισε τον πόλεμο για λογαριασμό όχι του λαού της Ελλάδας μα της πλουτοκρατίας και του αγγλικού ιμπεριαλισμού», γράφει εδώ ο γραμματέας του ΚΚΕ.

Τα δύο τελευταία γράμματα χρησιμοποιήθηκαν για χρόνια από τους πολιτικούς αντιπάλους του. Ισως και ξεκομμένα από τον τότε συσχετισμό, την κατάσταση του ΚΚΕ, τους δεσμούς με την Κομμουνιστική Διεθνή, αλλά και τις διαφορετικές φάσεις του ελληνοϊταλικού πολέμου που μετέβαλε και τις τακτικές. Εκείνο το πρώτο γράμμα πάντως έδωσε τον τόνο. Και συνέβαλε σε μια πρωτόγνωρη συσπείρωση διακομματική, διαπαραταξιακή που διαπερνούσε μεγάλο μέρος του λαού, όπως λένε όλα τα τεκμήρια. Και αυτό κρατούμε.

Σημ.:

(1) Κούτβης ονομαζόταν όποιο στέλεχος του ΚΚΕ είχε φοιτήσει στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο των Ανατολικών Λαών της Μόσχας.

(2) Διαβάστε περισσότερα στον τόμο «Νίκος Ζαχαριάδης: Ιστορικά Διλήμματα – Ιστορικές Απαντήσεις – Απαντα τα Δημοσιευμένα 1940-1945» (εκδ. Καστανιώτη). Σε έρευνα και επιμέλεια του ιστορικού και δημοσιογράφου Γιώργου Πετρόπουλου.