Εν πρώτοις μοιάζει με έναν πόλεμο που στόχο έχει την κυριαρχία σε συγκεκριμένη εδαφική περιοχή. Από τη στιγμή όμως που κόπασε ο ήχος των όπλων στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και στον αέρα δεν κυριαρχεί καπνός και φωτιά, το τοπίο ξεκαθαρίζει ολοένα και περισσότερο, με μάχες που δόθηκαν ή εξακολουθούν να δίνονται ανάμεσα στους δύο αντιπάλους σε ένα άλλο πεδίο: εκείνο της καταστροφής της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ενα πεδίο στο οποίο ο ηττημένος χάνει ανεπιστρεπτί ένα πολύτιμο κομμάτι της Ιστορίας του. Γεγονός που ο νικητής το χρησιμοποιεί για να πετύχει ένα είδος «γενοκτονίας» του αντιπάλου του. Πολλώ δε μάλλον που στην προκειμένη περίπτωση η σύγκρουση φέρει και ένα επιπλέον φορτίο, εκείνο των θρησκευτικών διαφορών, καθώς οι Αρμένιοι είναι χριστιανοί και οι Αζέροι μουσουλμάνοι.
Τουλάχιστον 1.000 άνθρωποι έχουν πεθάνει από την έναρξη των συγκρούσεων, αν και ορισμένοι αξιωματούχοι λένε ότι ο πραγματικός αριθμός των νεκρών ανέρχεται σε 5.000. Ο πόλεμος ξέσπασε όταν το Αζερμπαϊτζάν αποφάσισε να ανακτήσει μέρος εντός της αμφισβητούμενης περιοχής Ναγκόρνο Καραμπάχ και η κατάπαυση του πυρός επετεύχθη έπειτα από σχεδόν έξι εβδομάδες μαχών και κατόπιν παρουσίας ρωσικών ειρηνευτικών στρατευμάτων στην περιοχή.
Οσο οι συρράξεις ήταν σε εξέλιξη οι επιθέσεις σε μνημεία με ιστορικό ή θρησκευτικό χαρακτήρα αντιμετωπίζονταν ως παράπλευρες απώλειες. Τώρα όμως που σχεδόν έχει ολοκληρωθεί η καταμέτρηση των νεκρών και η απώλεια των εδαφών σε τετραγωνικά χιλιόμετρα, οι ηττημένοι Αρμένιοι μετρούν πλέον ξεκάθαρα τις πληγές που άνοιξε ο πρόσφατος πόλεμος στην πολιτιστική τους κληρονομιά. Καταγράφουν βομβαρδισμένα μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους, την ώρα που οι νικητές Αζέροι αντιτείνουν ότι ανάλογη συμπεριφορά είχαν στο παρελθόν και οι Αρμένιοι όταν είχαν επικρατήσει στο πεδίο της μάχης.
«Το τέλος των εχθροπραξιών στο Ναγκόρνο Καραμπάχ το 2020 απέχει πολύ από το τέλος του πολέμου, καθώς υπάρχει ένα βασικό θύμα: η πλούσια και αναντικατάστατη πολιτιστική κληρονομιά του Αρτσαχ», σύμφωνα με τη Γενική Αρμενική Ενωση Αγαθοεργίας, την τοποθέτηση της οποίας υπέγραψαν πολλοί διανοούμενοι. «Η αρμενική τέχνη, η αρχιτεκτονική και η ιστορία καταστρέφονται και ο κόσμος περί άλλα τυρβάζει» συνεχίζει η Ενωση στην ανακοίνωσή της.
Οι Αζέροι και η Google
Απόδειξη πως οι «μάχες» μαίνονται και χωρίς πραγματικά πυρά είναι το «τιτίβισμα» του αναπληρωτή υπουργού Πολιτισμού του Αζερμπαϊτζάν, Ανάρ Καρίμοφ, σύμφωνα με το οποίο μνημεία ανάλογα της μονής Νταντεβάνκ του 13ου αι. χτίστηκαν από αλβανούς γαλαζοαίματους, διότι οι Αζέροι υποστηρίζουν μια θεωρία (η οποία δεν έχει αντίκρισμα στη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα) ότι τόσο οι ίδιοι όσο και οι Αρμένιοι κατάγονται από τους Αλβανούς του Καυκάσου. Οι αρμένιοι ακαδημαϊκοί διαψεύδουν αυτόν τον ισχυρισμό επισημαίνοντας ότι η μονή – στην οποία την Παρασκευή τελέστηκε η τελευταία λειτουργία – κοσμείται από «ένα εξαιρετικό σύνολο τοιχογραφιών οι οποίες απεικονίζουν ιερές και ιστορικές μορφές και περιλαμβάνουν αρμενικές επιγραφές». Ωστόσο χρειάστηκε να δημοσιευτούν σχετικά άρθρα στο Διαδίκτυο ώστε η πλατφόρμα της Google που ειδικεύεται στις τέχνες και τον πολιτισμό να αποσύρει τον χαρακτηρισμό του μνημείου ως δείγματος «αλβανο-χριστιανικής αρχιτεκτονικής».
Θύματα του πρόσφατου πολέμου είναι και ένας από τους μεγαλύτερους αρμενικούς ναούς στον κόσμο, ο καθεδρικός Γκαζάντσετσοτς του 19ου αι., ο οποίος έχασε μέρος της οροφής του από πτώση βόμβας στην στρατηγικής σημασίας πόλη Σουσί. Οπως επίσης και η καλύτερα σωζόμενη πόλη των ελληνιστικών και πρώιμων χριστιανικών χρόνων στην περιοχή του Καυκάσου, η Τιγρανακέρτα, η οποία, σύμφωνα με τους αρχαιολόγους, έχει βομβαρδιστεί επανειλημμένως καθώς βρίσκεται σε ζώνη έντονης πολεμικής δραστηριότητας.
Κι αν αυτά προσμετρώνται στις απώλειες της παρούσας σύγκρουσης θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας και τις καταστροφές που έχουν συντελεστεί στο παρελθόν, καθώς σύμφωνα με την πλευρά των Αρμενίων το Αζερμπαϊτζάν από το 1997 έως και το 2006 (αλλά και παλαιότερα) στην περιοχή Νακχισεβάν κατέστρεψε 89 μεσαιωνικές εκκλησίες, 5.840 αρμενικούς σταυρούς και 22.000 επιτύμβιες στήλες. Με αυτά τα δεδομένα δεν μπορεί να θεωρηθεί παράλογη η ανησυχία των Αρμενίων για την τύχη της μονής της Αμάρα που ιδρύθηκε από τον Αγιο Γρηγόριο τον Διαφωτιστή το 301 χάρη στον οποίο η Αρμενία έγινε το πρώτο χριστιανικό κράτος στον κόσμο.
Η Unesco
Οι διεθνείς οργανισμοί παροτρύνουν και τις δύο πλευρές να αποφύγουν περαιτέρω καταστροφές μνημείων ανεξάρτητα από το σε ποια εδαφική περιοχή ανήκουν. «Η UNESCO εκφράζει την έντονη ανησυχία της για τη συνεχιζόμενη κλιμάκωση της βίας στη ζώνη σύγκρουσης Ναγκόρνο Καραμπάχ, η οποία (…) προκαλεί καταστροφές σε μη στρατιωτικές υποδομές, συμπεριλαμβανομένων σχολείων, πολιτιστικών και θρησκευτικών χώρων» αναφέρει σε ανακοίνωσή της. Ωστόσο δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν ότι ο διεθνής οργανισμός δεν στέκεται στο ύψος των περιστάσεων και διατηρεί ύποπτες οικονομικές συναλλαγές με τους Αζέρους που στηρίζουν τις δράσεις της UNESCO με πετροδόλαρα και στόχο την αποδοχή τους από τη διεθνή πολιτιστική κοινότητα.
«Ζητούμε από όλους τους εμπλεκομένους να σεβαστούν τους χώρους διεθνούς πολιτιστικής κληρονομιάς, που εμπλουτίζουν τον κόσμο μας και έχουν επιβιώσει για χιλιάδες χρόνια. Η απώλεια των τόπων πολιτιστικής κληρονομιάς είναι μόνιμη και αποτελεί σοβαρή κλοπή από τις μελλοντικές γενιές», σημειώνουν από την πλευρά τους ο πρόεδρος Ντάνιελ Βάις και ο διευθυντής Μαξ Χολέιν του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης, στο οποίο το 2018 είχε φιλοξενηθεί μεγάλη περιοδική έκθεση για τους θησαυρούς της Αρμενίας.
Οι Αρμένιοι από την πλευρά τους, ωστόσο, θεωρούν πως οι διεθνείς οργανισμοί δεν τάσσονται ξεκάθαρα υπέρ της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς της Αρμενίας και παρατηρούν ότι οι ανακοινώσεις διακρίνονται από μια διάθεση ισορροπίας ανάμεσα στις δύο πλευρές, ενώ αναμένουν δεδομένης της σημασίας των μνημείων και του μεγέθους της καταστροφής που υφίσταται ο αρμενικός πολιτισμός, οι χώρες που έχουν υποστεί στην ιστορική τους διαδρομή βεβήλωση των μνημείων τους να συμπαρασταθούν στην Αρμενία ασκώντας πιέσεις στα διεθνή φόρα.
