Είναι η γη που εικονογράφησε με απτές αποδείξεις τα ομηρικά έπη. Εκείνη που δικαίωσε τον Αριστοτέλη σχετικά με το κατά πόσο η επική ποίηση και ο Ομηρος περιγράφουν την αλήθεια και διέψευσε τον Πλάτωνα που υποστήριζε το αντίθετο. Στο χώμα της υψώθηκε για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή ιστορία μνημείο στον Αγνωστο Στρατιώτη. Είναι ο τόπος καταγωγής του Τιμόχαρη, πατέρα του Πυθόκριτου, του δημιουργού της περίφημης Νίκης της Σαμοθράκης, αλλά κι εκείνος που έδωσε την πρώτη ύλη για να σμιλευτεί η Κυρία της Οσέρ, από τα σημαντικότερα έργα για την εξέλιξη της γλυπτικής και από τα αντιπροσωπευτικότερα της δαιδαλικής τεχνοτροπίας (σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου). Η πόλη που κατάφερε να μείνει φωτεινή μέσα στον ζόφο των λεγόμενων Σκοτεινών Χρόνων (11ος-9ος αι. π.Χ.) και να έχει φωνή στην Περίοδο της Σιωπής (6ος-5ος αι. π.Χ.). Και εκείνη που είχε ως ιδρυτή και πολιούχο της τον προστάτη κι ευεργέτη κάθε νέας ζωής, τον δαίμονα Κουρήτη με το όνομα ε-λε-υ-θή-ρ, που χόρευε ένοπλος και χτυπούσε την ασπίδα του μαζί με τους συντρόφους του για να μην ακουστεί το κλάμα του μικρού Δία και τον καταπιεί ο Κρόνος.

Είναι η Ελεύθερνα. Η θρονιασμένη στην καρδιά της Κρήτης, στη μέση περίπου της απόστασης από την Κυδωνία στην Κνωσό κι ακόμα στον δρόμο από τη Φαιστό και τη Γόρτυνα στα νότια έως τη βόρεια παραλία. Πόλη που εδώ και 36 χρόνια αποκαλύπτει σιγά σιγά τη λάμψη της και διεκδικεί με τους θησαυρούς στα σπλάγχνα της να γράψει κεφάλαια του παρελθόντος του νησιού πέραν του μινωικού. Να διηγηθεί ιστορίες με γενναίους πολεμιστές και ισχυρές πριγκίπισσες, με σπουδαίες τεχνίτριες και κοσμοπολίτες εμπόρους, κι άλλες που μοιάζουν να έχουν ξεγλιστρήσει από τις ραψωδίες της «Ιλιάδας», αλλά και καθημερινές, όπως του πιστού λαγωνικού που πέθανε και τάφηκε δίπλα στον νεαρό κύριό του.

Στην πόλη αυτή είναι αφιερωμένος ο καλαίσθητος και πολυτελής τόμος του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση και της Lamda Development, τον οποίο επιμελήθηκαν και φέτος οι εκδόσεις Ολκός, υπό τον τίτλο «Eλεύθερνα». Τη μελέτη, η οποία έρχεται να προστεθεί στους ήδη 18 τόμους του εκδοτικού προγράμματος «Ο κύκλος των μουσείων» – το οποίο εμπνεύστηκε ο Βαγγέλης Χρόνης κι επιστρέφει ύστερα από απουσία τεσσάρων ετών -, υπογράφει ο καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, ανασκαφέας του χώρου από το 1985, Νίκος Σταμπολίδης (μαζί με τους Πέτρο Θέμελη ως το 2003 και Αθανάσιο Καλπαξή έως το 2009) και συνοδεύεται από πρόλογο της υπουργού Πολιτισμού Λίνας Μενδώνη και φωτογραφίες του Σωκράτη Μαυρομμάτη.

Η ορθή πέτρα

Αδιαμφισβήτητος πρωταγωνιστής δεν είναι άλλος από το νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας. Ενας κόσμος νεκρών, που θα έπρεπε να είναι βυθισμένος στη σιωπή. Κι όμως η ανασκαφική σκαπάνη τον έχει μετατρέψει σε μέγα ραψωδό. Διότι στη νεκρόπολη των 1.300 τ.μ. στη δυτική πλαγιά του λόφου Πρινέ και κάτω από το τριπλό χάλκινο στέγαστρο που παραπέμπει στις χάλκινες ασπίδες που έκρουαν οι Κουρήτες για να προστατέψουν τον Δία, δεν βρέθηκαν μόνο περίτεχνα κοσμήματα, όπως το περιδέραιο από χρυσό και ορεία κρύσταλλο που μοναδικό ανάλογό του έχει βρεθεί στον λεγόμενο τάφο της πριγκίπισσας στη Σαλαμίνα της Κύπρου και το άλλο από ντυμένες με ύφασμα χάντρες φαγεντιανής που μαρτυρούν ταξίδια στη Φοινίκη, την Αίγυπτο και την Κύπρο. Αγγεία με υδρόβια πτηνά και μυθικά τέρατα που δείχνουν τις σχέσεις της Ελεύθερνας με τις Κυκλάδες και τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. «Σκοτωμένα» όπλα – λυγισμένα δηλαδή -, ώστε να μην μπορούν να χρησιμοποιηθούν ξανά αλλά να παραμείνουν ως κτερίσματα, και χρυσές περίτεχνες ταινίες με τις οποίες κοσμούσαν τα υφάσματα.

«Ζωντάνεψαν» οι στίχοι του Ομήρου όταν ήρθε στο φως μια ακέραιη ταφική πυρά (730-700 π.Χ.). Ο νεκρός, πολεμιστής ων, συνοδευόταν από το μεγάλο σιδερένιο ξίφος του, τα σιδερένια μαχαίρια και τη χάλκινη αιχμή ενός δόρατος. Σκοτώθηκε σε ηλικία 30 ετών. Στην άκρη της πυράς του κρυβόταν ένα μυστικό: ο σκελετός ενός αποκεφαλισμένου γεροδεμένου άνδρα, ηλικίας 30-40 ετών, άκαυτου στο μεγαλύτερο μέρος. Η θέση του, έξω από τα όρια της πυράς, το γεγονός ότι βρέθηκε ακέφαλος και ουσιαστικά ακτέριστος οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται, πιθανότατα, για αιχμάλωτο που εκτελέστηκε με αποκεφαλισμό μπροστά στην πυρά του πολεμιστή. «Αποτελεί μια μοναδική εικονογράφηση των στίχων του Ομήρου στο Ψ της “Ιλιάδας”», όπου περιγράφεται η ταφική πυρά του Πατρόκλου με την παράλληλη σφαγή 12 Τρώων ως γέρας του θανόντος, επισημαίνει ο συγγραφέας. Ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια είναι το γεγονός ότι στην κατασκευή της ταφικής πυράς του Πατρόκλου πρωταγωνιστούν δύο Κρητικοί: ο Ιδομενέας και ο Μηριόνης.

Μια δεύτερη ανθρωποθυσία – δύο γυναικών αυτή τη φορά – με τα χέρια δεμένα, η μία ριγμένη μπρούμυτα και η άλλη σε συνεσταλμένη στάση, θυμίζει τη θυσία της Πολυξένης στον τύμβο του Αχιλλέα, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η ανακάλυψη των σκελετών τεσσάρων γυναικών ηλικίας 13, 16, 28 και 72 ετών που τάφηκαν τον 7ο αι. π.Χ. ταυτοχρόνως επειδή πιθανόν πέθαναν σε κάποια επιδημία. Η γηραιότερη φαίνεται πως θάφτηκε καθιστή καθώς το κρανίο της βρέθηκε στη λεκάνη της και πιθανόν να είχε ρόλο αρχιέρειας, ενώ τα πλούσια κτερίσματα που συνόδευαν και τις άλλες τρεις νεκρές δείχνουν την υψηλή κοινωνική τους θέση (πιθανόν να ήταν πριγκίπισσες).

Στο νεκροταφείο της Ορθής Πέτρας όμως συναντάμε και ένα κενοτάφιο, ένα μεγάλο, σχεδόν τετράγωνο οικοδόμημα, για να τιμηθεί πιθανόν η μνήμη των πεσόντων μακριά από την πατρίδα, στο οποίο οι επιστήμονες βλέπουν την πρώιμη ιδέα ενός ταφικού μνημείου του Αγνωστου Στρατιώτη, του πρώτου επί ευρωπαϊκού εδάφους.

Συνέχεια στο χρόνο

Οσο βεβαίως κι αν το απώτατο παρελθόν της Ελεύθερνας που μοιάζει να εικονογραφεί τον μύθο κερδίζει το ενδιαφέρον του αναγνώστη (αλλά και του επισκέπτη του μουσείου – του πρώτου άμεσα συνδεόμενου με αρχαιολογικό χώρο στην Κρήτη -, για το οποίο γίνεται λόγος στην έκδοση), δεν είναι η μοναδική περίοδος από την οποία έχουν αποκαλυφθεί ίχνη στην ευρύτερη περιοχή της πόλης με τα ιερά και τις νεκροπόλεις της που καταλαμβάνουν συνολικό εμβαδόν περίπου 4 τ.χλμ., καθώς γνώρισε άλλες δύο περιόδους ακμής: εκείνη των ελληνορωμαϊκών και, τέλος, των παλαιοχριστιανικών – πρωτοβυζαντινών χρόνων.

Με τα έως σήμερα ανασκαφικά δεδομένα είναι δύσκολο να ανασυνθέσει κάποιος την εικόνα της Ελεύθερνας τουλάχιστον των προχωρημένων αρχαϊκών και των κλασικών χρόνων, καθώς έχουν εντοπιστεί ελάχιστα αναγνωρίσιμα με βεβαιότητα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα αυτών των περιόδων στην πόλη, ενώ, αντιθέτως, η έκταση που καταλάμβανε η ελληνιστική, η ρωμαϊκή και η παλαιοχριστιανική πόλη υπολογίζεται αρκετά μεγάλη (περ. 1,5 τ.χλμ.). Αν κρίνει κάποιος από τον πλούτο των επιγραφών, πάντως, συμπεραίνει ότι επρόκειτο για μια ακμαία πόλη με πολιτειακές και κοινωνικές δομές.

Στα ελληνιστικά χρόνια η Ελεύθερνα αποκτά για πρώτη φορά μορφή πραγματικής πόλης, αστικού κέντρου, πυκνά δομημένου, με πλούσιο οδικό δίκτυο και έντονη οικοδομική δραστηριότητα που σχετίζεται με τον «εκδημοκρατισμό» του πολιτεύματος και την επέκταση του δικαιώματος του πολίτη στις κατώτερες τάξεις, ενώ η πρωτοβυζαντινή Ελεύθερνα οικοδομήθηκε στα ερείπια της ρωμαϊκής – υστερορωμαϊκής πόλης και έγινε έδρα επισκόπου ήδη από τον πρώιμο 5ο αι. μ.Χ., όπως καταδεικνύεται κι από τον μεγάλο αριθμό των βασιλικών που αποκαλύφθηκαν πρόσφατα.

Η ιστορία της πόλης που πρωτοκατοικήθηκε την 3η χιλιετία π.Χ., γνώρισε εποχές δόξας αλλά και λήθης – όταν στον Μεσαίωνα οι Βενετοί έσπειραν τα εδάφη της με αλάτι για να τα καταστήσουν άγονα ως αντίποινα στην επαναστατική δράση των Κρητών -, έχει ακόμη πολλά να αποκαλύψει καθώς οι ανασκαφικές έρευνες είναι σε εξέλιξη. Εως ότου να εξομολογηθεί τα πάντα, παλιά αλλά και νέα ευρήματα θα εξακολουθούν να κεντρίζουν τη φαντασία και για μυθιστορηματικού τύπου αφηγήσεις, όπως εκείνες με τις οποίες κλείνει η έκδοση.

info

H έκδοση «Ελεύθερνα» του Κοινωφελούς Ιδρύματος Ιωάννη Σ. Λάτση και της Lamda Development που επιμελήθηκαν οι εκδόσεις Ολκός δεν διατίθεται στο εμπόριο. Είναι προσβάσιμη σε μορφή ηλεκτρονικού βιβλίου στα ελληνικά και αγγλικά από την ιστοσελίδα του Ιδρύματος www.latsis-foundation.org

Τελευταία Νέα