Ο Βασίλι Γκρόσσμαν, συγγραφέας του «Βίος και πεπρωμένο» (μτφρ. Γ. Μπλάνας, Γκοβόστης, 2013), του μείζονος αυτού έργου, που η έκδοσή του απαγορεύτηκε στη Σοβιετική Ενωση (1) και είδε το φως μόνο πολλά χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα, το 1980 στην Ελβετία, υπήρξε πολεμικός ανταποκριτής κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Με αυτή την ιδιότητα ακολούθησε τον Σοβιετικό Στρατό στην προέλασή του προς το Βερολίνο. Στην πορεία αυτή βρέθηκε αντιμέτωπος και με τα ίχνη της εξόντωσης των Εβραίων. Γράφει λοιπόν ένα πρώτο κείμενο «Η Ουκρανία χωρίς Εβραίους» ήδη τον Νοέμβριο του ’43, όταν ανακάλυψαν τους μαζικούς τάφους στο Μπάμπι Γιαρ, τον τόπο μαζικής εκτέλεσης 33.771 ανθρώπων (2). Το μεγάλο μνημείο που έχει ανεγερθεί σήμερα εκεί τιμά τα θύματα του διωγμού της περιόδου πριν από την εφαρμογή της «τελικής λύσης», όταν με μαζικές δολοφονίες ο ναζιστικός στρατός εξολόθρευε τους εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίους των χωρών της Σοβιετικής Ενωσης επί τόπου, δίχως τη μεταφορά τους σε στρατόπεδο. Τον Ιανουάριο του 1944, μπαίνοντας στον γενέθλιο τόπο, την πόλη Μπερντίτσεφ της Ουκρανίας, μαθαίνει την εξολόθρευση με εκτέλεση των 30.000 Εβραίων της πόλης καθώς και της οικογένειάς του και της μητέρας του. Η μεταφράστρια Αλεξάνδρα Ιωαννίδου σημειώνει στην πολύ εμπεριστατωμένη εισαγωγή της, που θίγει μια σειρά ζητήματα: «Η επιβεβαίωση της τρομερής υποψίας αποτέλεσε μια από τις πιο κομβικές στιγμές της ζωής του» (σ. 11).
Προελαύνοντας στην Πολωνία, τα ρωσικά στρατεύματα θα ανακαλύψουν τον Ιούλιο του ’44 και τα απομεινάρια δύο εγκαταλειμμένων στρατοπέδων εξόντωσης Εβραίων, του Μαϊντάνεκ και της Τρεμπλίνκα, που απείχε μόλις 60 χιλιόμετρα από τη Βαρσοβία. Μαζί με το Χέλμνο, το Σόμπιμπορ, το Μπέλζετς και το Άουσβιτς-Μπιρκενάου αποτελούν τα 6 στρατόπεδα όπου θανατώθηκαν συστηματικά Εβραίοι, τα κέντρα θανάτωσης της «τελικής λύσης». Για την Τρεμπλίνκα, όπου βρήκαν τον θάνατο 750.000 – 900.000 Εβραίοι, ανατέθηκε στον Γκρόσσμαν να κάνει την αναφορά. Από το ίδιο το στρατόπεδο ελάχιστα μπορούσε κανείς να δει, αφού μετά την εξέγερση των κρατουμένων στις 2 Αυγούστου του 1943 δεν απέμεναν ούτε ερείπια των θαλάμων αερίων. Οι Γερμανοί είχαν εξαλείψει με μανία όσα ίχνη μπόρεσαν πριν την εγκαταλείψουν, καθώς γνώριζαν ότι οι Ρώσοι προελαύνουν. Γράφει ο Γκρόσσμαν: «Φτάσαμε στο στρατόπεδο της Τρεμπλίνκα στις αρχές Σεπτεμβρίου 1944, δηλαδή δεκατρείς μήνες μετά από την ημέρα της εξέγερσης. Δεκατρείς μήνες δούλευε το σφαγείο. Δεκατρείς μήνες προσπαθούσαν οι Γερμανοί να κρύψουν τα ίχνη της δουλειάς του…» (σ. 114).
Τι θα δουν φτάνοντας; Εναν κρανίου τόπο. Δεν υπάρχουν βέβαια άνθρωποι, αλλά τα άψυχα μαρτυρούν για τους ανθρώπους που εξολοθρεύτηκαν.
«Η γη φτύνει μέσα από το σκασμένο χώμα σπασμένα κόκαλα, δόντια, αντικείμενα, χαρτιά – δεν θέλει να κρατάει μέσα της μυστικά. Και τα πράγματα βγαίνουν μέσα από τη ραγισμένη γη, μέσα από τις αγιάτρευτες πληγές της. Ιδού μισολιωμένα πουκάμισα των δολοφονημένων, παντελόνια, παπούτσια, πράσινες ταμπακιέρες, μηχανισμοί ρολογιών χεριού, σουγιάδες, πινέλα ξυρίσματος, κηροπήγια, παιδικά παπουτσάκια με κόκκινα πον-πον, πετσέτες με ουκρανικά κεντήματα, δαντελωτά εσώρουχα, ψαλίδια, κουβαρίστρες, κορσέδες, επίδεσμοι» (σ. 115).
Ο Γκρόσσμαν πραγματοποίησε μια τρομερή έρευνα, αναζητώντας άτομα που είχαν εργαστεί υπό τις εντολές των γερμανών διοικητών εντός του στρατοπέδου, αιχμαλώτους στο στρατόπεδο 1 ή περιοίκους. Γίνεται λοιπόν και ο πρώτος ιστορικός της Τρεμπλίνκα με αυτό το κείμενο που υπερβαίνει απ’ όλες τις απόψεις την απλή αναφορά του ανταποκριτή.
«Αυτούς τους ανθρώπους τους συνάντησα προσωπικά, μίλησα μαζί τους για πολύ και διεξοδικά, οι γραπτές τους μαρτυρίες βρίσκονται μπροστά μου πάνω στο γραφείο μου. Και όλες αυτές οι πολυάριθμες, προερχόμενες από διαφορετικές πηγές, μαρτυρίες συμφωνούν σε όλες τις λεπτομέρειες, αρχίζοντας από την περιγραφή για τα καμώματα του σκύλου του διοικητή, του Μπάρι, και τελειώνοντας με την περιγραφή του μηχανισμού των δολοφονιών των θυμάτων και της κατασκευής του ιμάντα παραγωγής του σφαγείου» (σ. 57). Η παραγωγή φυσικά ήταν ο θάνατος.
Μαρτυρίες
Μιλάει για δεκάδες μαρτυρίες που αφορούν το στρατόπεδο 1: «Τώρα μπορούμε να αφηγηθούμε τα περί γερμανικής τάξης σε αυτό το στρατόπεδο εργασίας – υπάρχει μια πληθώρα καταγγελιών δεκάδων μαρτύρων, Πολωνών, γυναικών και αντρών που είτε διέφυγαν είτε απολύθηκαν εγκαίρως από το στρατόπεδο αρ. 1» (σ. 50). Στο στρατόπεδο 1, που λειτούργησε ως στρατόπεδο συγκέντρωσης κι εργασίας από το φθινόπωρο του 1941 ως τον Ιούλιο του 1944, βρέθηκαν χιλιάδες Πολωνοί για ασήμαντα αδικήματα, που κρατούνταν για λίγους μήνες και μετά αφήνονταν ελεύθεροι. Πολλές μαρτυρίες για τις άθλιες συνθήκες ζωής και την απόλυτη βαρβαρότητα που επικρατούσε προέρχονται από αυτούς. Γιατί βέβαια από το στρατόπεδο αρ. 2, που άρχιζε να χτίζεται τον Μάιο του 1942, και λειτουργούσε αποκλειστικά ως κέντρο θανάτωσης των Εβραίων που έφταναν με τα τρένα, δεν υπήρξαν επιζώντες. Οι ελάχιστοι Εβραίοι που επέζησαν είχαν κρατηθεί ως ειδικευμένοι τεχνίτες στο στρατόπεδο 1 (ένας από αυτούς ο επιπλοποιός Μαξ Λεβίτ).
Διαβάζοντας τον Γκρόσσμαν είχα μπροστά στα μάτια μου τις εικόνες από το ντοκιμαντέρ του Κλοντ Λαντζμάν «Shoah», όταν το τρένο πλησιάζει στον σιδηροδρομικό σταθμό με την πινακίδα ΤREBLINKA. Ο πρώην σιδηροδρομικός που έχει μπει στο τρένο κάνει για τον σκηνοθέτη την κίνηση που έκαναν τότε στους Εβραίους που πλησίαζαν στον σταθμό: περνά κάθετα το χέρι του μπροστά στον λαιμό. Θάνατος. Τρεμπλίνκα ίσον θάνατος. Κι άλλες στιγμές όμως η ανάγνωση του κειμένου συνοδευόταν για μένα από την αλησμόνητη εικόνα του ντοκιμαντέρ. Η περιγραφή για τα γύρω δάση και το τοπίο μού έφερε στον νου την αρχή της ταινίας, όπου ο Σίμον Σρέμπνικ σε μια βάρκα πλέει στο ποτάμι που διασχίζει το δάσος και τραγουδά τα τραγούδια που τον έβαζαν οι Γερμανοί να τραγουδά στα 13 του όταν δολοφονούσαν τους Εβραίους στο στρατόπεδο του Χέλμνο. Οι εικόνες αυτών των πράσινων δασών και η φωνή του συνόδευαν για μένα την ανάγνωση και αυτού του κειμένου. «Ανατολικά της Βαρσοβίας, κατά μήκος της δυτικής όχθης του ποταμού Μπουγκ, απλώνονται αμμώδεις εκτάσεις και βάλτοι, πυκνά δάση από πεύκα και φυλλοβόλα δέντρα. Αυτά τα μέρη είναι έρημα και πληκτικά, τα χωριά σπάνια» (σ. 45).
Υπήρχαν περιπτώσεις όπου οι Γερμανοί προέβαιναν μετά σε αναδάσωση, φυτεύοντας χιλιάδες δένδρα για να κρυφτούν καλύτερα τα ίχνη των εγκλημάτων. Σε τέτοιους τόπους της κατεχόμενης Πολωνίας δημιουργήθηκαν τα στρατόπεδα αυτά, με κύριο σκοπό τη συστηματικότερη, αποτελεσματικότερη και γρηγορότερη θανάτωση εκατομμυρίων ανθρώπων που τους στιγμάτιζε ο ναζισμός ως «φυλές» προς εξόντωσιν, δηλαδή Εβραίων και Τσιγγάνων. Κι άλλες στιγματισμένες ομάδες, όπως ομοφυλόφιλοι, πολιτικά αντιφρονούντες, αντιστασιακοί, αιχμάλωτοι πολέμου, ποινικοί ή τυχαία συλληφθέντες όμηροι, βρήκαν επίσης τον θάνατο εκεί και σε άλλα στρατόπεδα. Αλλά ο κυριότερος στόχος, ο μέγιστος εχθρός του Ράιχ, ήταν πάντοτε οι Εβραίοι, γι’ αυτούς επινοήθηκε η τελική λύση.
Η περίπτωση της «Βουλγαρίας»
Η Τρεμπλίνκα ήταν ο κοντινότερος προορισμός, εφόσον βρισκόταν λίγα χιλιόμετρα έξω από τη Βαρσοβία, για τους Πολωνοεβραίους. Στο στρατόπεδο αυτό εξοντώθηκαν 315.000 από τους περίπου 500.000 Εβραίους που είχαν κλειστεί στο γκέτο της Βαρσοβίας και δεν είχαν ήδη πεθάνει από την πείνα ή τις άθλιες συνθήκες. Εκεί έφτασαν και Εβραίοι από τη Γερμανία, την Αυστρία, την Τσεχία και ορισμένοι άτυχοι Αμερικανοί και Καναδοί που έτυχε να εγκλωβιστούν στην Ευρώπη. Στις χώρες που ο Γκρόσσμαν απαριθμεί υπάρχει και η Βουλγαρία. Ποιοι στέλνονται από τη Βουλγαρία, αφού τελικά οι βούλγαροι Εβραίοι γλίτωσαν την εκτόπιση; Στέλνονται οι Εβραίοι των περιοχών που οι Γερμανοί παραχώρησαν στους συμμάχους τους Βουλγάρους και σε αυτές περιλαμβάνεται και η Ανατολική Μακεδονία-Θράκη. Εκεί είναι που η κόλαση της Τρεμπλίνκα διασταυρώνεται με την ιστορία των ελλήνων Εβραίων. Δεν είναι τόσο γνωστό ότι η εκτόπιση των ελλήνων Εβραίων ξεκινά από τη σύλληψη όλων των εβραϊκού θρησκεύματος ελλήνων πολιτών που ζούσαν σε όλες τις πρωτεύουσες νομών της Αν. Μακεδονίας και Θράκης, τα χαράματα της 4ης Μαρτίου του 1943, για να εκτοπιστούν λίγες μέρες μετά από τον σταθμό της Δράμας. Η Αλεξανδρούπολη, η Δράμα, η Καβάλα, η Κομοτηνή, οι Σέρρες, η Ξάνθη, με κοινότητες σεφαραδιτών Εβραίων από τα τέλη του 15ου αι., έχασαν για πάντα τους Εβραίους τους. Οι Εβραίοι που κατοικούσαν στην παραμεθόριο με την Τουρκία (Ν. Ορεστειάδα, Σουφλί, Διδυμότειχο) εκτοπίστηκαν από τους Γερμανούς τον Μάιο του ’43. Τέλος, αφού οι περίπου 4.500 Ελληνοεβραίοι και οι 8.000 περίπου Εβραίοι των κατεχόμενων από τη Βουλγαρία περιοχών της πρώην Γιουγκοσλαβίας παραδόθηκαν στους Γερμανούς, οδηγήθηκαν στην Τρεμπλίνκα. Εκεί βρήκαν όλοι τον θάνατο εντός λίγων ημερών, ενώ στο μεταξύ από τις 15 Μαρτίου άρχιζε η εκτόπιση των Θεσσαλονικέων για το Άουσβιτς, επιχείρηση που θα κρατούσε ως τον Αύγουστο του 1943.
Η εξέγερση των κρατουμένων
To τέλος του στρατοπέδου οφείλεται στην εξέγερση των κρατουμένων του στρατοπέδου 1 στις 2 Αυγούστου του 1943. Τότε οι εξεγερμένοι κρατούμενοι, που είχαν συγκεντρώσει πολεμοφόδια και προετοίμαζαν από καιρό την εξέγερση, έβαλαν φωτιά στο στρατόπεδο. Πολλοί διέφυγαν από τα συρματοπλέγματα προς τα δάση, αλλά οι φύλακες του στρατοπέδου εξαπέλυσαν ένα ανελέητο κυνηγητό και όπως γράφει ο συγγραφέας είναι ζήτημα αν επέζησαν ελάχιστοι. Βρήκαν όμως έναν άλλο θάνατο από αυτόν των θαλάμων αερίων. Το απονενοημένο αυτό διάβημα σήμανε και το τέλος της Τρεμπλίνκα.
Ο Γκρόσσμαν έδωσε ένα κείμενο συγκλονιστικό, που αποτέλεσε ένα από τα πρώτα κείμενα που πληροφορούν την ανθρωπότητα για την «τελική λύση» και αποκαλύπτουν τι ακριβώς γινόταν στα στρατόπεδα εξόντωσης και με ποιον τρόπο. Και σήμερα όμως που η γνώση έχει περισσέψει, το κείμενό του διακρίνεται τόσο από τη δύναμη της αφήγησης όσο και από τα αισθήματα που αυτή η ανακάλυψή τού προκαλεί, τα οποία εκφράζει με πάθος και οργή. Συνοδεύονται όμως και από τον στοχασμό του γύρω από το αποτρόπαιο έγκλημα. Οι εικόνες του ανήκουν στις εικόνες της μεγαλύτερης θηριωδίας που χώρισε στα δύο τον 20ό αιώνα και, σύμφωνα με τη διατύπωση του φιλοσόφου Jean-François Lyotard, προκάλεσε «σεισμό» στα θεμέλια του δυτικού κόσμου.
1. Και η έκδοση της Μαύρης Βίβλου των διώξεων κατά των Εβραίων στην ΕΣΣΔ, την οποία είχε συντάξει ο Γκρόσσμαν με τον Ερεμπουργκ, απαγορεύτηκε επίσης. Εκδόθηκε μόνο 30 χρόνια αργότερα στην Ιερουσαλήμ (Εισαγωγή, σ. 32). Ο ίδιος ο Γκρόσσμαν και το έργο του υπήρξε θύμα του σοβιετικού αντισημιτισμού. Στο κείμενό του για την Τρεμπλίνκα εξυμνεί, όπως είναι εύλογο, τα κατορθώματα του Κόκκινου Στρατού που κατατρόπωσε τα εχθρικά στρατεύματα.
2. H μαζική αυτή εκτέλεση υπήρξε από τις αγριότερες και μεγαλύτερες σε αριθμό θυμάτων, κι έλαβε χώρα στις 29 και 30 Σεπτεμβρίου του 1941, λίγες μέρες μετά την κατάληψη του Κιέβου, στη χαράδρα του Μπάμπι Γιαρ.
Η Οντέτ Βαρών-Βασάρ είναι ιστορικός και συγγραφέας της Ανάδυσης μιας δύσκολης μνήμης. Κείμενα για τη γενοκτονία των Εβραίων (Εστία, β’ έκδ. 2013). Ετοιμάζει δοκίμιο για τη στρατοπεδική λογοτεχνία.
Βασίλι Γκρόσσμαν
Η κόλαση της Τρεμπλίνκα
Εισαγωγή-μτφρ. Αλεξάνδρα Ιωαννίδου
Εκδ. Αγρα, Αθήνα, 2020, σελ. 134
Τιμή 12,94 ευρώ
