Στον έρωτα και στον πόλεμο, λένε, όλα επιτρέπονται. Και στο θέατρο, που σύμφωνα με τον Μπέργκμαν είναι «ιδρώτας, σπέρμα και σκατά», και εκεί όλα επιτρέπονται; Χωρίς όρια και κανόνες; Ως πού μπορεί να φτάσει η εξουσία του σκηνοθέτη, του θιασάρχη, του πρωταγωνιστή, του μεγαλύτερου στον νεότερο; Εις το όνομα της τέχνης τελικά γίνονται μικρά και μεγάλα «εγκλήματα»: κατάχρηση εξουσίας, βία σωματική, λεκτική και ψυχολογική, σεξουαλική παρενόχληση.
Εξι καλλιτέχνες, σκηνοθέτες και ηθοποιοί καταθέτουν στο «Βήμα της Κυριακής» τις σκέψεις τους. Η συζήτηση άνοιξε. Δεν μπορεί και ούτε πρέπει να κλείσει.
Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος, Σκηνοθέτης, καλλιτεχνικός διευθυντής του Θεάτρου του Νέου Κόσµου και πρώην καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου
«Υπάρχουν ακόμα ξεπερασμένα μοντέλα συμπεριφοράς»
«Δυστυχώς υπάρχουν ακόμα ξεπερασμένα μοντέλα συμπεριφοράς σκηνοθετών, λίγων θέλω να πιστεύω, αλλά υπάρχουν σαν φαντάσματα απο το παρελθόν. Είναι το μοντέλο του σκηνοθέτη – ηθοποιού θιασάρχη. Γι’ αυτό και είναι πολύ σημαντικό αυτό που συμβαίνει τον τελευταίο καιρό στο εξωτερικό και στην Ελλάδα. Εχουν κατακτηθεί πολλά πράγματα για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα εργασιακά. Οι νέες γενιές έχουν μια άλλη αντίληψη. Φυσικά και υπάρχει κατάχρηση εξουσίας τον χώρο της τέχνης, αλλά όχι από όλους, αλίμονο.
Συνηθίζουμε να μιλάμε σε συνεντεύξεις για τις παραστάσεις μας, για το θέατρο, για όσα μας ενδιαφέρουν και δίνουμε μια δημόσια εικόνα άλλη από την πραγματική. Και την ίδια στιγμή μέσα στη δουλειά μας συμπεριφερόμαστε αλαζονικά και βίαια. Γιατί πιστεύουμε ότι έτσι θα κερδίσουμε κάτι υπέρ της παράστασης; Ο σκηνοθέτης έχει τον ρόλο «αρχηγού» μέσα σε μια παράσταση, αλλά αυτό δεν σημαίνει τίποτα. Για να παίξει ένας ηθοποιός δεν πρέπει να φάει τασάκι στο κεφάλι το 2020.
Είναι χρήσιμο αυτό που γίνεται τώρα: Γιατί κάποιοι μπορεί να ξανασκεφτούν κάτι που θα ήθελαν να κάνουν γιατί μπορεί να κινδυνέψουν η καριέρα και η δουλειά τους, η εικόνα τους. Ευτυχώς έχουμε και τα νομικά πλαίσια για να υπερασπιστούν όλα αυτά τα δικαιώματα».
Μαριάννα Κάλμπαρη, Καλλιτεχνική διευθύντρια του Θεάτρου Τέχνης «Κάρολος Κουν»
«Την τέχνη την κάνουν καλύτερη οι καλύτεροι άνθρωποι»
«Πιστεύω ότι αυτό που συνέβη τώρα έχει να κάνει και με την πανδημία, υπό την έννοια ότι μας απελευθέρωσε και παίρνουμε το ρίσκο. Τα πράγματα αλλάζουν την εποχή που μπορούν να αλλάξουν – τώρα είναι η στιγμή. Μπορεί να ξεκίνησε από τον αθλητισμό και το θέατρο, αλλά συμβαίνει παντού η σεξουαλική παρενόχληση και η υπέρβαση των ορίων της εξουσίας.
Συγχωρούσαμε σε ιδιοφυείς σκηνοθέτες ότι ξεπερνούσαν τα όρια στην εξουσία που είχαν. Για να γίνει μια καλή παράσταση δεν χρειάζεται ο σκηνοθέτης να βασανίζει τους ηθοποιούς. Ετσι κι αλλιώς πρέπει να βάλει ο καθένας τα όρια στον εαυτό του, αλλά και αυτός που έχει εξουσία δεν πρέπει να ξεχνάει να σέβεται τους ανθρώπους που έχει απέναντί του.
Στο όνομα της τέχνης δεν πρέπει να κάνουμε τα πάντα. Δεν μιλάω για εντάσεις και συγκρούσες πάνω στην πρόβα, αλλά για προσβολές, υποτίμηση, συστηματική λεκτική και ψυχολογική κακοποίηση, που γίνεται συνήθως στους πιο αδύναμους, και, προφανώς, σωματική βία, που είναι ποινικό αδίκημα. Οποιος βασανίζει δεν είναι ο καλός σκηνοθέτης. Παλαιότερα νομιμοποιούνταν το ξύλο στη διαπαιδαγώγηση, αλλά άλλαξε.
Μεγαλώσαμε με τη μυθολογία ότι ενδέχεται να υπάρχει κατάχρηση εξουσίας μέσα στην πρόβα. Σαν να είχε παραχωρηθεί εν ονόματι της τέχνης αυτό το δικαίωμα. Πίσω όμως από τις πόρτες πολλοί άνθρωποι έκλαιγαν, λύγιζαν και εξομολογούνταν. Την τέχνη την κάνουν καλύτερη οι καλύτεροι άνθρωποι».
Δημήτρης Καραντζάς, σκηνοθέτης
«Στο θέατρο υπάρχει πολλή βία»
«Νομίζω ότι σε καμία περίπτωση δεν επιτρέπεται για χάρη της τέχνης να καταπατάται οποιαδήποτε μορφή ελευθερίας της ζωής. Ούτε χάριν ενός ανώτερου καλλιτεχνικού σκοπού, ούτε χάριν κάποιας προσωπικής σεξουαλικής προτίμησης ή διαστροφής που θα μπορούσε να επιβαρύνει την ψυχική υγεία κάποιου που απλά θέλει να κάνει τη δουλειά του. Η τέχνη με τη ζωή πρέπει να πηγαίνουν μαζί, χωρίς παρεκκλίσεις που να επιτρέπουν τραυματισμούς.
Η τέχνη επιχειρεί να ψάξει ερωτήματα της ζωής και φυσικά μέσα σ’ αυτό ανοίγονται χώροι, πιθανότητες, ελευθερίες, ακόμα και πιο σκοτεινές πλευρές. Ωστόσο υποτίθεται ότι κάνουμε αυτή τη δουλειά από μια θέση αναρώτησης γύρω από όλα αυτά και όχι για να τα αναπαραγάγουμε.
Σαν γενιά και σαν χρονική στιγμή οφείλουμε να αφήσουμε πίσω μας την έννοια και του δυνάστη και του πατέρα/μητέρας-μπαμπούλα. Να φύγουμε από την έννοια του τρόμου που έχει γαλουχήσει πολύ κόσμο στην τέχνη.
Υπάρχει μια παρεξήγηση: Επειδή στην τέχνη τα πράγματα είναι ελεύθερα, μπορώ να προτείνω και να κάνω το οτιδήποτε. Πρέπει να σταματήσει να θεωρείται νορμάλ και ακόμα παραπάνω να θεωρείται χαριτωμένη πλευρά ενός καλλιτέχνη που μπορεί να είναι θαυμαστός. Ακόμα και στο πιο σπουδαίο έργο δεν δικαιολογείται καμία ακρότητα.
Κανόνες δεν μπορούν να μπουν, αλλά σ’ αυτόν τον διάλογο που ανοίγει, πέρα από το πόσο σπουδαίο είναι, εμπεριέχονται και κίνδυνοι. Ας μπουν φραγμοί: Μια αντιπάθεια είναι εντελώς διαφορετικό από το να είσαι κακοποιητικός ή εκβιαστικός πάνω στη σκηνή. Μαζί ανοίγει και ο δρόμος ενός αλληλοσεβασμού. Ακόμα και όσοι από φυσικού τους τρέφονται από την εξουσιομανία τους, νομίζω ότι θα αρχίσουν αναγκαστικά να υποχωρούν – δεν πάει άλλο. Ως τώρα ίσχυε μια περίεργη ομερτά, λέγαμε τα πράγματα μεταξύ μας. Πρέπει να έχουμε το δικαίωμα να κάνουμε τη δουλειά μας απλώς, χωρίς να λαμβάνουμε και να εισπράττουμε βία. Και στο θέατρο υπάρχει πολλή βία».
Στέλιος Μάινας, ηθοποιός
«Εκτός από ταλέντο ο ηθοποιός θέλει και κάτι που λέγεται ψυχική υγεία»
«Κάνουμε μια δουλειά που είναι λειτούργημα, δημόσιου χαρακτήρα, που μοιάζει με τη δουλειά των πολιτικών. Ο κόσμος δεν ταυτίζεται μόνο με τους ρόλους μας αλλά και με εμάς προσωπικά. Θέλουμε, δεν θέλουμε, γινόμαστε δείγματα και υποδείγματα για τους νέους και όχι μόνο. Οποτε δημιουργείται κάποιο ζήτημα διακυβεύεται η αξιοπιστία μας ως προσώπων. Και αυτό μας βάζει στην ευθύνη στο πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε στη δουλειά μας.
Γιατί η βία δεν είναι πάντα εμφανής. Είναι και υπόγεια, καθημερινή, πανταχού παρούσα, όπως και η απειλή της βίας – γιατί και η ανεργία και η απειλή της ανεργίας βία είναι, καθαρή κατάχρηση εξουσίας. Και αυτό δεν είναι απλώς αναξιοκατάκριτο, αλλά αξιόποινη πράξη. Στη δουλειά της τέχνης, πράγματι, τα όρια είναι πολύ λεπτά, επειδή έχει να κάνει με τον ψυχισμό των ανθρώπων και πώς θα φτάσουμε στα όριά μας ώστε να είμαστε ειλικρινείς για το κοινό. Πώς θα φτάσουμε στα όρια αν δεν τα διερευνήσουμε;
Εκτός από ταλέντο ο ηθοποιός θέλει και κάτι που δεν είναι αυταπόδεικτο και λέγεται ψυχική υγεία. Δεν είναι τυχαίο ότι οι άνθρωποι στο εξωτερικό κάνουν ψυχανάλυση. Είναι τόσες οι πιέσεις, που υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να ξεπεράσουμε το όριο χωρίς να το αντιληφθούμε. Και τότε πρέπει κατ’ αρχάς να χρησιμοποιήσουμε τον όρο «συγγνώμη»: τη συγγνώμη της μη επανάληψης, της μοναδικότητας. Και να έχουμε αυτοέλεγχο.
Στο όνομα της τέχνης δεν δικαιολογούνται όλα, κάθε άλλο. Είναι δραματικό να καταπιέζεις στη δουλειά σου τους πιο αδύναμους, γιατί έχεις την ευθύνη. Στο θέατρο, όπως και σε κάθε έκφανση της ζωής, υπάρχει κατάχρηση εξουσίας. Γι’ αυτό και συμβουλεύω τους ανθρώπους να αντιδρούν αμέσως, επί τόπου. Την προσωπική τους ελευθερία πρέπει να τη βάζουν πάνω απ’ όλα».
Μαρία Σκουλά, ηθοποιός
«Το θέατρο θέλει εμπιστοσύνη»
«Επιτέλους κάποιος βρήκε τη δύναμη να μιλήσει. Αυτή ήταν η πρώτη μου αντίδραση όταν άκουσα τη Σοφία Μπεκατώρου να μιλά. Ενιωσα μια βαθιά χαρά και την ίδια στιγμή, που τα πάντα δονούνται συθέμελα, εγώ αισθάνομαι να πατώ σε πιο στέρεο έδαφος. Η συζήτηση έχει ανοίξει πλέον και για το θέατρο. Και ορθώς άνοιξε. Αναρωτήθηκα και εγώ αν μου έχει συμβεί κάτι παρόμοιο. Δεν μιλώ για μια ακραία κατάσταση, αλλά για απλά, καθημερινά πράγματα που μπορούν να σε πληγώσουν.
Ποια είναι τα δικά μου όρια; Μήπως δικαιολογούσα πράξεις και καταστάσεις για να μπορέσω να λειτουργήσω και να συνεχίσω; Δεν ξέρω ακόμη τις απαντήσεις. Τις ψάχνω. Αυτό που ξέρω είναι ότι το θέατρο θέλει εμπιστοσύνη. Το πρώτο πράγμα που λέω στους μαθητές μου είναι να αφεθούν, να εμπιστευτούν. Αν χαθεί η εμπιστοσύνη, τελείωσε. Αρρωσταίνεις ψυχικά, σωματικά. Σήμερα νιώθω ότι κάτι αλλάζει. Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η κουβέντα ξεκίνησε τώρα.
Εχει «ανοίξει» η κοινωνία, υπάρχει ο χώρος οι άνθρωποι να ακουστούν, να μιλήσουν, να μοιραστούν. Ο διάλογος έχει ξεκινήσει. Ο διάλογος που κάνει ο ένας με τον άλλον και ο καθένας με τον εαυτό του. Αν βαδίσουμε σε αυτόν τον δρόμο συνειδητά και με αλήθεια, θα βγούμε σε κάτι φωτεινό που δεν θα χωράει πράξεις παραβίασης».
Γιώργος Χρυσοστόμου, ηθοποιός
«Ο ηθοποιός στη σκηνή είναι με κατεβασμένο το βρακί ακόμα κι αν είναι ντυμένος»
«Εχουν λίγο θολώσει τα όρια. Αλλά αυτό είναι κάτι που έχουμε κληρονομήσει από παλιά, από ανθρώπους του θεάτρου που δεν ζουν πια. Δεν είναι δικό μας. Συμφωνώ με την πίεση που ασκείται σε έναν ηθοποιό, αρκεί να έχει να κάνει με το έργο. Εχω υπάρξει σε παράσταση όπου ο σκηνοθέτης, τελείως εκτός έργου, έβαλε είκοσι κοπέλες να γδυθούν για έναν αυτοσχεδιασμό που δεν είχε σχέση με το έργο και ούτε κρατήθηκε στην παράσταση.
Εκείνη την ώρα αντιδράς με έναν περίεργο τρόπο, με χιούμορ κυρίως, για να το ξορκίσεις. Γιατί βασικά δεν καταλαβαίνεις. Στα πρώτα πέντε χρόνια που έχεις βγει στη δουλειά λες «μάλλον έτσι είναι», αφού δεν παραπονέθηκε κανένας παλιότερος. Παραμυθιάζεσαι. Συμβαίνουν όμως κραυγαλέα πράγματα.
Τώρα ξυπνήσατε όλοι; Ναι, γιατί το είχες θάψει μέσα σου με κάποιον τρόπο, σαν ταμπού. Και με αυτό που έκανε η Ζέτα αρχίσαμε να θυμόμαστε. Εγώ είμαι θυμωμένος με ορισμένους και έχω πει «ποτέ ξανά». Μπλέκεται λίγο στην πρόβα το πόσο σε πρεσάρει ένας σκηνοθέτης για να βγάλει το θετικό σου αποτέλεσμα και πόσο για να σε απαξιώσει και να σε κάνει να φοβάσαι. Και δεν βγάζω την ουρά μου απ’ έξω: Με την αξίωση να είμαι κάπου παρών και να παίζω, το βούλωσα…
Η ψυχολογική βία είναι πράγματι κάτι το δεδομένο σε όλους τους χώρους τέχνης. Ξέρω χορευτές που έχουν φάει ξύλο. Η πραγματική θέση του ηθοποιού πάνω στη σκηνή είναι με κατεβασμένο το βρακί ακόμα κι αν είναι ντυμένος. Είμαστε τρομερά ευάλωτοι.
Τα όρια είναι αραχνοΰφαντα και υποκειμενικά. Παίζουμε με την ψυχολογία μας και του κοινού. Η επανάληψη μιας πράξης είναι αντικείμενο καταγγελίας. Και πάντα βγαίνει κάτι καλό από κάτι που πονάει».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ ΒΗΜΑ
