Η Κάρεν Κέλερ ανήκει στη νεότερη φουρνιά της γερμανικής λογοτεχνίας, μαζί με τον Σάσα Στάνισιτς και τη Φατμά Αϊντεμίρ. Σπούδασε θέατρο και ήθελε να γίνει ηθοποιός, αλλά την κέρδισε η γραφή. Το 2018 κέρδισε την υποτροφία εργασίας του German Literature Fund και έγραψε το «Μοιρολόι» (μετάφραση Αλεξάνδρα Παύλου, Ψυχογιός, 2020) στην Αμοργό. Η Κέλερ, που έχει αποκτήσει ισχυρούς δεσμούς με τη χώρα μας, αφηγείται την ιστορία του «Ομορφου Χωριού». Σ’ ένα απομονωμένο νησί, σ’ έναν ξεκομμένο τόπο, δοκιμάζονται οι άνισες σχέσεις των δυο φύλων, με επίκεντρο την ιστορία του «Κοριτσιού». Μια ανώνυμη ορφανή κοπέλα που βρίσκεται στο περιθώριο και αποτελεί το «στίγμα» της περίκλειστης κοινωνίας θα αποτελέσει τον κινητήριο μοχλό της αλλαγής. Ενα βιβλίο για τη θέση της γυναίκας και τις ανθρώπινες αξίες.
Ποιες πιστεύετε ότι θα είναι οι επιπτώσεις της πανδημίας στην ανθρώπινη συνείδηση και συμπεριφορά;
Δεν είμαι καθόλου σίγουρη ότι η πανδημία θα φέρει κάτι καλό στη συνείδηση του σύγχρονου ατόμου. Από πλευράς συμπεριφοράς, κάνουμε βήματα ολοένα και πιο πίσω. Καταλυτική η συνθήκη της επιδημίας, που σε αυτή τη φάση αποκαλύπτει τα δομικά προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών της Δύσης. Η επιβίωση ξαναγίνεται το ζητούμενο, οι πλούσιοι γίνονται πλουσιότεροι και οι φτωχοί φτωχότεροι. Ενώ οι γυναίκες επωμίζονται τις αυξανόμενες απαιτήσεις του σπιτιού και οι άνδρες ψάχνουν απελπισμένα για καριέρα. Οι συνωμοσιολόγοι έχουν βρει το κατάλληλο πεδίο για να ξεδιπλώσουν τις θεωρίες τους. Μεγάλα κομμάτια της κοινωνίας συμπιέζονται και οι ηλίθιοι αυξάνονται. Στη Γερμανία οι καταγγελίες για κακοποίηση γυναικών είναι καθημερινό φαινόμενο, ενώ τα παιδιά γίνονται θύματα ενδοοικογενειακής βίας. Ολα αυτά συμβαίνουν ήδη από το πρώτο κύμα της πανδημίας και συνεχίζονται με αμείωτο ρυθμό. Η διασπορά στην Γερμανία παραμένει ανησυχητική και αυτό δείχνει το πόσο προβληματική είναι η συμπεριφορά πολλών συνανθρώπων μου σε σχέση με τα μέτρα, αλλά και η άρνησή τους να προσαρμοστούν στις νέες συνθήκες. Πολλές φορές καταντά εξωφρενικό. Θα έχετε ακούσει φαντάζομαι για τις διαδηλώσεις των αρνητών που γίνονται στη χώρα μου. Στη μαζικότερη συγκέντρωση των τελευταίων ημερών διοργανωτής ήταν μέλος του AfD. O οποίος τελικά κόλλησε και πέθανε από κορωνοϊό. Το ζητούμενο είναι πως κανείς από τους παρευρισκόμενους δεν πτοήθηκε. Συνέχισαν σαν να μη συνέβη τίποτα. Ανήκουστα πράγματα. Δεν έχουν ξανασυμβεί. Μιλούν για δικτατορία της αστικής δημοκρατίας και με αυτόν τον τρόπο καλύπτουν τους πραγματικούς ενόχους της ιστορίας μας όπως είναι το NSDAP και άλλους. Επικαλούνται δε την Αννα Φρανκ και τη Σόφι Σολ ως πρότυπα «θυματοποίησης». Κάτι πολύ στραβό συμβαίνει στη χώρα και στον κόσμο δυστυχώς.
Πώς ανακαλύψατε το μοιρολόι; Μπορείτε να μας περιγράψετε τη ζωή σε αυτό το αποκλεισμένο νησί του βιβλίου και τον σκληρό διαχωρισμό μεταξύ των φύλων;
Από παλιά με ενδιέφεραν οι κατά τόπους ύμνοι-τραγούδια που συνόδευαν κυρίως μια κηδεία. Μετά από εξαντλητική έρευνα έπεσα πάνω στο μανιάτικο μοιρολόι. Αμέσως με κέρδισε το πάθος και το ειδικό βάρος του. Παρακολουθούμε το «Ομορφο Χωριό» μέσα από το βλέμμα ενός νεαρού κοριτσιού χωρίς παρελθόν, στη μετεφηβία, όπου τη μεγαλώνει ο πνευματικός ηγέτης του νησιού. Το Χωριό αυτό με τους πρωτόγονους νόμους είναι ο μόνος κόσμος που ξέρει. Το κορίτσι είναι περιθωριοποιημένο στην περίκλειστη κοινωνία. Το Συμβούλιο των Πρεσβυτέρων κάνει κουμάντο στο νησί. Ενα ανδροκρατούμενο αυστηρό συμβούλιο θρησκευτικών αρχών. Ζωή και δουλειά είναι ταυτόσημες έννοιες. Οι άνδρες είναι ιδιοκτήτες και έχουν περισσότερες ελευθερίες έκφρασης, ενώ οι γυναίκες περιορίζονται στο ανάθρεμμα των παιδιών. Παρά τις ανισότητες, υπάρχει ένα είδος κοινοτισμού. Η σοδειά των χωραφιών μοιράζεται ισόποσα σε όλα ανεξαιρέτως τα μέλη, όπως και τα χρήματα. Είναι ένα αλληγορικό μυθιστόρημα. Αλλοι το βλέπουν ως νεοφεμινιστικό. Μπορεί και να διαβαστεί κι ως ένα ουμανιστικό μυθιστόρημα για τους αποκλεισμένους ανθρώπους. Μα πάνω απ’ όλα όμως ήθελα να δείξω τους μηχανισμούς της ισχύος. Και πώς χειρίζονται αυτή την εξουσία οι άνδρες. Πώς οι γυναίκες τελικά μένουν αόρατες από την ιστορική αφήγηση και πώς αυτό για μένα πρέπει να αλλάξει.
Η ηρωίδα σας είναι ανώνυμη. Βρίσκεται στο περιθώριο. Πώς εμπνευστήκατε τον χαρακτήρα της; Πιστεύετε ότι οδηγούμαστε σε έναν κόσμο συντηρητικότερο;
Η Αλίνα είναι μια γνήσια επαναστάτρια. Αρχικά είναι ανώνυμη γιατί οι νόμοι του Χωριού υπαγορεύουν πως τα κορίτσια παίρνουν απαρέγκλιτα το όνομα της μητέρας και τα αγόρια του πατέρα τους. Δεν βαφτίζονται άγνωστα παιδιά. Αν συμβεί αυτό, το Συμβούλιο των Γερόντων φοβάται ότι θα ανατραπούν κανόνες αιώνων. Κάτι που φυσικά δεν θέλει. Σε αντίθεση με τις υπόλοιπες γυναίκες του χωριού, η Αλίνα είναι πραγματικό περιθώριο. Παγιδευμένη σε μια αλυσίδα απαγορεύσεων. Δεν έχει πραγματικό όνομα κι έτσι δεν μπορεί να παντρευτεί, δεν μπορεί να έχει σπιτικό. Λαμβάνει παράτολμες πρωτοβουλίες, εκφράζει μυστικά τη σεξουαλικότητα της. Τη στιγμή που πάει να σπάσει, μετατρέπει τον μηχανισμό της καταπίεσης σε επιδεξιότητα και τον χρησιμοποιεί. Στο Χωριό η αγάπη απαγορεύεται. Η δέσμευση έχει έναν πολύ συγκεκριμένο σκοπό. Αρα τα συναισθήματα αποκλείονται. Ομως όσο κι αν εφευρίσκονται νόμοι που κρατούν τους ανθρώπους αιχμάλωτους, εκείνοι θα σκάβουν για να δραπετεύσουν. Τα συναισθήματα δεν μπαίνουν σε κουτάκια. Δεν έχουν γραμμική ροή. Σπάνε σε κομμάτια και ανασυντίθενται ξανά, όπως και οι άνθρωποι. Αν ο κόσμος πηγαίνει προς μια πιο συντηρητική κατεύθυνση, αυτό έχει να κάνει με τη δυνατότητα συνδιαλλαγής με την ελευθερία των άλλων. Με τον φόβο της ελευθερίας τους. Παράδειγμα ο νόμος κατά των εκτρώσεων που ψηφίστηκε στην Πολωνία. Αυτός ο νόμος δεν μας πάει απλώς πίσω, δεν μου λέει κάτι αυτό. Το μείζον εδώ είναι ότι εφαρμόζεται ένας νόμος που αποφασίζει για το σώμα και το μυαλό των γυναικών.
Στο «Μοιρολόι» οι γυναίκες ζουν κάτω από ένα περιβάλλον καταστολής. Ποια πιστεύετε ότι είναι η θέση της γυναίκας σήμερα;
Νομίζω πως και οι άνδρες σήμερα δεν ξεφεύγουν από αυτό το καθεστώς καταστολής. Το εξελιγμένο πατριαρχικό σύστημα γεννά αφηγήσεις που και για τους άνδρες είναι δύσκολο να τις ακολουθήσουν. Εάν θέλουμε να τις υπερβούμε, χρειαζόμαστε τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες μαζί. Δεν γίνεται να απαλειφθεί για παράδειγμα ο ρατσισμός εάν ο λευκός άνδρας δεν ανοίξει τα σύνορα του κοινωνικού του ρόλου και το χρησιμοποιήσει σαν εργαλείο που θα δώσει ένα ισχυρό πλήγμα στα θεμέλια του ρατσισμού. Κατ’ αυτόν τον τρόπο δεν μπορείς να τελειώσεις τον σεξισμό μόνο με καταγγελίες, εάν οι άνδρες δεν τον αντιληφθούν ως ένα δομικό μέσο της δικής τους καταστολής. Στο «Μοιρολόι» οι γυναίκες στο τέλος βρίσκουν τον τρόπο να αντισταθούν. Καταλαβαίνουν ότι εκείνο που αποζητούν πρωτίστως είναι ισότιμη μεταχείριση με τους άνδρες. Τώρα αυτά που σας λέω μπορεί να ακούγονται κάπως. Αλλά γνωρίζετε ότι στη Γερμανία οι γυναίκες δεν είχαν τραπεζικό λογαριασμό μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του ’70; Στα παντρεμένα ζευγάρια λογαριασμό είχε μόνο ο άνδρας; Αρα το γυναικείο ζήτημα, όπως λέγεται, είναι μια πολύ σύγχρονη κατάσταση. Σήμερα μπορώ να έχω τραπεζικό λογαριασμό, αλλά στις μεγάλες εταιρείες μόνο το 2%-3% του ανώτερου προσωπικού αποτελείται από γυναίκες. Γενικότερα η γυναίκα συνεχίζει να υποεκπροσωπείται. Καταλαβαίνω ότι για τους άνδρες είναι βασανιστικό να χάσουν την αίσθηση της εξουσίας. Ομως βαρέθηκα να κανακεύονται.
Περιγράφετε έναν κόσμο της χειρωνακτικής εργασίας. Σκληρό και συνάμα ανόθευτο. Πιστεύετε ότι έχουμε αποξενωθεί από ένα τέτοιο περιβάλλον και με ποιες συνέπειες;
Είναι αλήθεια πως όταν εξαρτάσαι αποκλειστικά από τη φύση και τις αλλαγές του περιβάλλοντος, τότε η επιβίωση είναι πολύ δύσκολη σε βάθος χρόνου. Πιστεύω ότι οι περισσότεροι άνθρωποι που ζουν στις μεγαλουπόλεις έχουν αμετάκλειτα αποξενωθεί από τη φύση. Κι ας διατείνονται για το αντίθετο. Οπως ανάλογα έχουν απομακρυνθεί και από το προϊόν της εργασίας τους. Οι χωρικοί του νησιού στο μυθιστόρημά μου δεν έχουν ξεμακρύνει από τη μέριμνα της γης και των στοιχείων του περιβάλλοντός τους. Πολλοί από εμάς που ζούμε μέσα στο εναλλασσόμενο τοπίο της πόλης φανταζόμαστε ότι έχουμε εξελιχθεί σε σχέση με τους προγόνους μας επειδή δεν δουλεύουμε τη γη ή επειδή δεν έχουμε πια στα χέρια μας χώμα. Αλλά θα πρέπει να σκεφτούμε ότι ακόμα κάποιοι καλλιεργούν την τροφή που τρώμε ή εκμεταλεύονται τον αέρα και τον ήλιο για να παραγάγουν ενέργεια ή να κατεργαστούν το πλαστικό για τα smartphones. Κάποιοι λοιπόν σκάβουν στη λάσπη για το καλό μας. Για να καλοπερνάμε. Πολλές φορές έχω την αίσθηση ότι φτιάξαμε έναν κόσμο μεταμφιεσμένης σκλαβιάς. Ο σύγχρονος καπιταλισμός μάς κάνει να πιστέψουμε ότι έχουμε κερδίσει επάξια αυτά που καταναλώνουμε. Κι εμείς συνεχίζουμε να αγοράζουμε το παραμύθι.
Πώς ξεκίνησε η σχέση σας με την Ελλάδα;
Είμαι στην Ελλάδα κάθε χρόνο, αγαπώ και το φαγητό σας πολύ. Η σύντροφος του πατέρα μου είναι Ελληνίδα από την Πελοπόνησσο. Κάποια στιγμή αποφάσισα να πάω στην Αμοργό. Ερωτεύτηκα αμέσως το νησί και εκεί ξεκίνησα να γράφω το «Μοιρολόι». Προέρχομαι από εργατική οικογένεια. Δεν μας ανήκε τίποτα, από μικρή έμαθα να ζω στο νοίκι και να δουλεύω. Κάνω απλή ζωή γενικά και έχω μια βαθιά σχέση με τη φύση. Επισκέπτομαι τα ελληνικά νησιά, όχι την τουριστική περίοδο, και εκεί νιώθω γαλήνη. Την αίσθηση πως ο άνθρωπος δεν χρειάζεται και πολλά για να ζήσει όμορφα. Ως επαγγελματίας συγγραφέας έχω την ελευθερία να δουλέψω οπουδήποτε. Εδώ και έναn χρόνο παίρνω εντατικά μαθήματα ελληνικών για να ξεπεράσω τους απλούς χαιρετισμούς και να εμβαθύνω στη γλώσσα. Στην αρχή τα βρήκα μπαστούνια με τους χρόνους (ιδιαίτερα τον αόριστο και τον υπερσυντέλικο) όπως και με τις κλίσεις. Στην πορεία κατάλαβα ότι τα γερμανικά με τα ελληνικά έχουν πολλά κοινά. Θα ήθελα κάποια στιγμή να μείνω μόνιμα στην Αθήνα, να δουλέψω, να κάνω φίλους και να μάθω την ελληνική κουλτούρα καλύτερα.
