Αδάμ και Εύα: Ο απαγορευμένος καρπός ήταν ένα κίτρο

Ο απαγορευμένος καρπός που δάγκωσε η Εύα και προσέφερε στον Αδάμ, υποπίπτοντας στο προπατορικό αμάρτημα, έχει ταυτιστεί με το μήλο, παρά το γεγονός ότι πρόσφατη έρευνα του ισραηλινού καθηγητή Ραμπί Αρί Ζιβοτόφσκι που παρουσιάστηκε στο Live Science αμφισβήτησε σοβαρά αυτή την εκδοχή. Υποστηρίζει μάλιστα ότι η λέξη «πέρι», που αναφέρεται στην Αγία Γραφή, στα εβραϊκά σημαίνει φρούτο και όχι κάποιο συγκεκριμένο είδος.

Κάτι ανάλογο συνέβη και στη λατινική μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης τον 4ο αι. μ.Χ., με τη διαφορά ότι η λέξη «μάλουμ» που χρησιμοποιήθηκε σημαίνει μεν φρούτο που έχει πυρήνα ο οποίος περιβάλλεται από σάρκα, ωστόσο σημαίνει και το κακό. Δεν αποκλείεται λοιπόν να μην επελέγη τυχαία για την πρώτη κακή πράξη της ανθρωπότητας μια λέξη με διττή σημασία, που ενδεχομένως να δημιούργησε μια παρεξήγηση η οποία έχει επιβιώσει στους αιώνες, κυρίως εξαιτίας των ζωγράφων που χρειάζονταν ένα συγκεκριμένο φρούτο για να απεικονίσουν τη δραματική σκηνή του προπατορικού αμαρτήματος.

Κι αν με το πέρασμα του χρόνου πολλές είναι οι θεωρίες που διατυπώθηκαν σχετικά με τον καρπό και τη μοιραία δαγκωνιά της Εύας επ’ αυτού – στον μακρύ κατάλογο έχουν καταγραφεί από το σύκο και το ρόδι έως το σταφύλι και το ροδάκινο -, σε ένα από τα εμβληματικά έργα στην ιστορία της τέχνης, το «Πολύπτυχο της Γάνδης» (γνωστό και ως «Η προσκύνηση του Αμνού», που πολλοί ίσως θυμούνται από την ταινία «Μνημείων άνδρες» με τον Τζορτζ Κλούνι), ο Γιαν βαν Αϊκ και ο αδελφός του Χούμπερτ κλείνουν το μάτι στον θεατή καταθέτοντας ήδη από τον 15ο αι. τη δική τους πρόταση.

Πολύπτυχο με 24 παραστάσεις

Για να τη διαπιστώσει κάποιος θα πρέπει να δει ανοιχτό το περίφημο πολύπτυχο με τις 24 παραστάσεις που βρίσκεται στον καθεδρικό της βελγικής πόλης κι εδώ και δύο μήνες φυλάσσεται σε ειδική, αλεξίσφαιρη προθήκη κόστους 30 εκατ. ευρώ, επειδή στο παρελθόν λεηλατήθηκε, μέρη του πωλήθηκαν και λίγο έλειψε να γίνει παρανάλωμα. Ο θεατής θα πρέπει να στρέψει το βλέμμα του στη γυμνή μορφή πάνω δεξιά, στην Εύα, και να παρατηρήσει τι κρατά στο ανασηκωμένο δεξί της χέρι. Το ύφος της μαρτυρά το μέλλον που την περιμένει, η προτεταμένη κοιλιά της αποκαλύπτει ότι θα είναι εκείνη που θα επωμιστεί τον ρόλο της μητέρας του ανθρώπινου γένους. Παρ’ όλ’ αυτά, ακόμη δεν έχει αμαρτήσει. Ως σημείο καμπής δεν θεωρείται η στιγμή που λαχτάρησε το απαγορευμένο φρούτο, ούτε εκείνη που το απέκτησε.

Σημασία θα είχε να μην το δοκιμάσει, να μην το δαγκώσει. Κι ο καρπός που κρατά στο χέρι της στο «Πολύπτυχο της Γάνδης» είναι άθικτος. Πρόκειται για έναν καρπό μικρό και με ανώμαλη υφή εξωτερικά που δεν μοιάζει με μήλο, ούτε με ρόδι, ούτε με σύκο ή ακόμη και αχλάδι, βάσει όσων υποθέσεων έχουν γίνει για την ταυτότητα του συγκεκριμένου καρπού. Είναι σαφές ότι πρόκειται για κάποιο εσπεριδοειδές. Το 1976, ο μεσαιωνικός μελετητής Τζέιμς Σνάιντερ υποστήριξε πως ο εν λόγω καρπός αποτελεί «μια ξεχωριστή ποικιλία εσπεριδοειδών» και τον ταύτισε με το κίτρο, εξηγώντας ότι «τον 15ο αιώνα θα αποτελούσε καταλληλότερο παράδειγμα εξωτικού καρπού του Παραδείσου». Το κίτρο άλλωστε είναι γνωστό στην εβραϊκή παράδοση καθώς χρησιμοποιείται κατά τη διάρκεια της εορτής της Σκηνοπηγίας και θα ταίριαζε στην περίσταση λόγω της γλυκόπικρης γεύσης του.

Μια ουσία ισοδύναμη με το φως

«Η βαθύτερη σημασία του κίτρου είναι απροσδιόριστη», σημειώνει ο συγγραφέας, εξειδικευμένος σε θέματα τέχνης, Κέλι Γκρόβιερ, σε εκτενές άρθρο του που αναρτήθηκε στο τμήμα των εξειδικευμένων παρουσιάσεων περί τέχνης, στην ιστοσελίδα του BBC. «Aπό την αρχαιότητα ήταν δημοφιλές για τη γλυκιά μυρωδιά του. Οι Ρωμαίοι είχαν προσθέσει τα έλαιά του στα αρώματά τους και είχαν προσδώσει θεραπευτικές ιδιότητες στη σάρκα του. Οποιες κι αν είναι οι αδιόρατες για εμάς σήμερα πολιτισμικές έννοιες του κίτρου, είναι προικισμένο με μια λαμπερή εσωτερική δομή, την οποία θα είχε βρει αναμφισβήτητα ελκυστική ο καλλιτέχνης.

Είναι το μοναδικό μεταξύ των υποψηφίων για να ταυτιστούν με τον απαγορευμένο καρπό που μπορεί να παράγει μια ουσία ισοδύναμη με το φως. Αν και το κίτρο που κρατά η Εύα στο χέρι της μπορεί να είναι αιώνια άθικτο, ο Βαν Αϊκ το τοποθέτησε διακριτικά κι έξυπνα ακόμη μία φορά, και μάλιστα στο κέντρο της ζωγραφικής του σύνθεσης, τεμαχισμένο αυτή τη φορά. Μέσα του έχει εγκλωβίσει το περιστέρι που συμβολίζει το Αγιο Πνεύμα, στο κάτω μέρος της σύνθεσης. Αφαιρέστε το κομμένο κίτρο από την καρδιά του αριστουργήματός του και καταρρέει ολόκληρη η θεολογική λογική του πολύπτυχου. Το μεγαλείο περιορίζεται. Το φως σβήνει», καταλήγει ο Κέλι Γκρόβιερ.