Οπαθολόγος Αλμπέρτο Ράμπανο περπατάει ανάμεσα σε εγκεφάλους με σεβασμό και στοργή, σαν να ήξερε προσωπικά όλους αυτούς τους ανθρώπους. Ο Ράμπανο είναι διευθυντής στην Τράπεζα Ιστών του Ινστιτούτου CIEN, η οποία περιέχει περισσότερα από ένα εκατομμύριο ανθρώπινα όργανα που έχουν γίνει δωρεά και χρησιμοποιούνται για τη διερεύνηση νευρολογικών ασθενειών. Το έργο του Ράμπανο επικεντρώνεται σε ένα τεράστιο παράδοξο: περισσότερο από 100 χρόνια μετά τον εντοπισμό της νόσου Αλτσχάιμερ, οι αιτίες της εξακολουθούν να παραμένουν άγνωστες και ακόμα δεν έχει βρεθεί αποτελεσματική θεραπεία. Ωστόσο, η συχνότητα εμφάνισης της ασθένειας πέφτει κατακόρυφα στις πλουσιότερες χώρες του κόσμου με ρυθμό 16% κάθε δεκαετία από το 1988, πιθανώς λόγω παραγόντων όπως η εκπαίδευση και η καρδιαγγειακή υγεία, σύμφωνα με μελέτη του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.
«Δεν γνωρίζουμε την αιτία της Αλτσχάιμερ και ίσως δεν θα τη μάθουμε ποτέ, διότι δεν υπάρχει μόνο μία αιτία, υπάρχουν πολλές», λέει ο Ράμπανο στην ισπανική εφημερίδα «El Pais». Μέχρι τώρα, οι ερευνητές έχουν επικεντρωθεί σε δύο βασικούς «υπόπτους». Στους εγκεφάλους των ασθενών με Αλτσχάιμερ, μια πρωτεΐνη που ονομάζεται βήτα αμυλοειδές συσσωρεύεται μεταξύ των νευρώνων. Και μια δεύτερη, η πρωτεΐνη Ταυ, σχηματίζει μπάλες μέσα στα εγκεφαλικά κύτταρα. Ωστόσο, σύμφωνα με τον νευρολόγο Νταβίντ Περέζ νοσοκομείου της Μαδρίτης, το να πιστεύουμε ότι αυτές οι πρωτεΐνες είναι υπεύθυνες για την Αλτσχάιμερ είναι σαν να φτάνουμε στη σκηνή ενός εγκλήματος και να πιστεύουμε ότι το αίμα διέπραξε δολοφονία.
Η αναζήτηση της θεραπείας, ωστόσο, έχει επικεντρωθεί στον καθαρισμό του βήτα αμυλοειδούς από τον εγκέφαλο. Ολα τα πειραματικά φάρμακα που χρησιμοποιήθηκαν μέχρι τώρα έχουν αποτύχει, αλλά στις 7 Ιουνίου οι αμερικανικές υγειονομικές Αρχές ενέκριναν το Αducanumab, που παράγεται από την αμερικανική φαρμακευτική εταιρεία Biogen με κόστος πάνω από 40.000 δολάρια ετησίως ανά ασθενή. Είναι η πρώτη φορά που ένα φάρμακο το οποίο προσβάλλει τις πιθανές αιτίες της Αλτσχάιμερ έλαβε έγκριση από την Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA): το Αducanumab στοχεύει τις συγκεντρώσεις του βήτα αμυλοειδούς, αλλά δεν έχει ακόμη αποδειχθεί ότι αυτό συνεπάγεται κλινικά οφέλη για τους ασθενείς. Είναι ακόμα άγνωστο εάν η θεραπεία λειτουργεί.
Ο Ράμπανο σταματά ανάμεσα σε μια σειρά από ράφια που περιέχουν εγκεφάλους ζώων. Στη συλλογή υπάρχουν λιοντάρια, δελφίνια, κοάλα, χιμπαντζήδες και καμηλοπαρδάλεις. Ο ερευνητής εμφανίζει μια εικόνα εγκεφάλου τίγρης της Σιβηρίας, γεμάτη βήτα αμυλοειδές. «Εχουμε δει αλλαγές παρόμοιες με αυτές της Αλτσχάιμερ σε πολλά θηλαστικά, αλλά η ασθένεια δεν αναπτύσσεται ποτέ», εξηγεί. Πιστεύει ότι ένας από τους ιστορικούς λόγους που η αναζήτηση μιας θεραπείας δεν στέφθηκε με επιτυχία είναι τα διαγνωστικά λάθη. «Η Αλτσχάιμερ δεν υπάρχει ποτέ μόνη της. Πρέπει να αποδεχτούμε ότι δεν αρκεί η διάγνωσή της».
Υπάρχουν 50 εκατομμύρια άνθρωποι παγκοσμίως με άνοια και από αυτούς το 65% πάσχει από Αλτσχάιμερ, σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας. Υπάρχουν όμως και άλλες μορφές άνοιας που συχνά αναμειγνύονται μεταξύ τους: αγγειακή άνοια, άνοια με σώματα Lewy (DLB), εγκεφαλοπάθεια TDP-43. Ορισμένες κλινικές δοκιμές είναι ανεπιτυχείς πιθανώς επειδή τα φάρμακα της Αλτσχάιμερ δοκιμάζονται σε άτομα που δεν έχουν μόνο Αλτσχάιμερ.
Η νευρολόγος Ρακέλ Σάντσεθ Βάλε νοσοκομείου της Βαρκελώνης είναι αισιόδοξη. «Εχουμε εισέλθει σε μια νέα φάση στην έρευνα της Αλτσχάιμερ», λέει. Η ομάδα της δούλεψε στη δοκιμή Engage, μια μελέτη Φάσης 3 για το Αducanumab, με τη συμμετοχή 1.650 ασθενών παγκοσμίως. Τα αποτελέσματα ήταν ασαφή, αλλά η Σάντσεθ επισημαίνει ότι η αποβολή της πρωτεΐνης βήτα αμυλοειδούς από τον εγκέφαλο βελτίωσε τους δείκτες που σχετίζονται με τον θάνατο των νευρωνικών κυττάρων, αν και αυτό δεν οδήγησε στην παρατήρηση μιας σαφούς συνολικής βελτίωσης στους ασθενείς. «Χρειαζόμαστε μεγαλύτερες δοκιμές, πολύ μεγαλύτερες», λέει.
Μονοκλωνικό αντίσωμα
Το Aducanumab είναι ένα μονοκλωνικό αντίσωμα: οι φυσικές άμυνες ενός διαυγούς ηλικιωμένου πολλαπλασιάζονται στο εργαστήριο. Η Σάντσεθ σημειώνει ότι τα επόμενα δύο χρόνια θα προκύψουν αποτελέσματα από δοκιμές τριών παρόμοιων πειραματικών φαρμάκων: του Gantenerumab (που παράγεται από την ελβετική εταιρεία Roche), του Donanemab (από την αμερικανική εταιρεία Lilly) και του Lecanemab (που αναπτύχθηκε από την ιαπωνική Eisai). «Δεν μπορούμε να περιμένουμε να πάμε από το τίποτα στην εξεύρεση θεραπείας της Αλτσχάιμερ. Το Aducanumab αποτελεί ένα πρώτο βήμα. Και πολλές φορές το πρώτο φάρμακο που φτιάχνεται δεν είναι εκείνο που διαρκεί στην πορεία», λέει η Σάντσεθ.
Αλλοι ερευνητές είναι πιο σκεπτικοί. Ο νευρολόγος Μάικλ Γκρέσιους, ο οποίος διευθύνει το Κέντρο Δυσλειτουργιών Μνήμης του Στάνφορντ, πιστεύει ότι η έγκριση του Αducanumab θα μπορούσε να δημιουργήσει ακόμα και εμπόδια στη διερεύνηση άλλων θεραπειών. «Οι ασθενείς είναι λιγότερο πρόθυμοι να συμμετάσχουν σε κλινικές δοκιμές εάν παίρνουν ήδη ένα νέο εγκεκριμένο φάρμακο που πιστεύουν ότι λειτουργεί», σημειώνει. Ο Γκρέσιους επισημαίνει επίσης ότι το Αducanumab οδήγησε σε εγκεφαλικά οιδήματα το 40% των ασθενών που έλαβαν υψηλή δόση.
Η 66χρονη Χοακίνα Γκαρθία ντελ Μοράλ, συνταξιούχος δασκάλα από τη Γρανάδα, ήταν μία από τους ασθενείς που πήραν μέρος σε μια άλλη δοκιμή παγκόσμιας κλίμακας, η οποία ονομάζεται Emerge, επίσης με 1.650 συμμετέχοντες. Παραδόξως, σε αυτή τη δοκιμή, ενώ δεν παρατηρήθηκε κλινική βελτίωση στους συμμετέχοντες, καταγράφηκε επιβράδυνση της νοητικής επιδείνωσης κατά 20%. Η Ντελ Μοράλ διαγνώστηκε με νόσο Αλτσχάιμερ όταν ήταν 59 ετών. «Ξέχασα τα ονόματα των μαθητών μου και μπορούσα να χαθώ ενώ οδηγούσα ή περπατούσα», περιγράφει. «Υστερα από πέντε χρόνια θεραπείας με Αducanumab έχω πλέον μια φυσιολογική ζωή και νιώθω ικανή να κάνω τα πάντα. Εχει αλλάξει τη ζωή μου».
Η Χοακίνα Γκαρθία ντελ Μοράλ είναι μέλος της Ομάδας Εμπειρογνωμόνων των ατόμων με Αλτσχάιμερ, που δημιουργήθηκε από την Ισπανική Συνομοσπονδία Αλτσχάιμερ (CEAFA), η οποία πιέζει για την έγκριση του Αducanumab στην Ευρωπαϊκή Ενωση. «Αυτό το φάρμακο πρέπει να διατεθεί στην Ευρώπη. Υπάρχουν πολλά εκατομμύρια από εμάς που χρειαζόμαστε αυτήν τη θεραπεία», λέει. «Τα προβλήματα που προκαλεί η Αλτσχάιμερ στις οικογένειες είναι σημαντικά και το κόστος τεράστιο. Υπάρχουν εκατομμύρια άνθρωποι που υποφέρουν. Θα τους δώσουμε μια ευκαιρία ή θα τους αντιμετωπίσουμε ως ασθενείς δεύτερης κατηγορίας;» ρωτάει ο επικεφαλής της Ομάδας, κοινωνιολόγος, Σελ Κανταμπράνα, του οποίου οι γονείς πέθαναν με άνοια.
Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων (EMA) μελετά επί του παρόντος τα αποτελέσματα του Αducanumab προκειμένου να αξιολογήσει την πιθανή έγκρισή του στην ΕΕ. Κάτι που θα οδηγήσει σε αναπόφευκτη διαμάχη, σύμφωνα με τον Σεζάρ Ερνάντεθ του Ισπανικού Οργανισμού Φαρμάκων. «Πρόκειται για ένα θέμα που θα δημιουργήσει πολλή συζήτηση στην Ευρώπη. Υπάρχει μεγάλη διαμάχη για το κατά πόσο οι πλάκες βήτα αμυλοειδούς αντικατοπτρίζουν πραγματικά την πρόοδο της νόσου», λέει. Από τα 104 πειραματικά φάρμακα που δοκιμάζονται παγκοσμίως για την αντιμετώπιση των πιθανών αιτίων της Αλτσχάιμερ, 16 επικεντρώνονται στην πρωτεΐνη βήτα αμυλοειδές και 11 στην πρωτεΐνη Ταυ.
