«Μία φωτογραφία είναι μια μικρή φωνή στην καλύτερη των περιπτώσεων,
όμως καμιά φορά μία φωτογραφία, ή μια ομάδα φωτογραφιών,
μπορεί να ξυπνήσει τη συνείδησή μας.»
Γιουτζίν Σμιθ, 1974
«Θαυμάζω τη δουλειά του Γιουτζίν Σμιθ εδώ και πολύ καιρό», εξηγεί ο Άντριου Λέβιτας, σκηνοθέτης του ΜΙΝΑΜΑΤΑ, που έκανε παγκόσμια πρεμιέρα στο Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Βερολίνου. «Τον θαυμάζω σαν καλλιτέχνη, σα δάσκαλο, σα φωτογράφο, σαν κινηματογραφιστή – ήταν πάντα ένας άνθρωπος με τον οποίο συνδεόμουν.»
Δείτε το τρέιλερ
Ο Γιουτζίν Σμιθ ήταν διεθνώς καταξιωμένος για τις εντυπωσιακές αλλά και τρυφερές φωτογραφίες του, από την πρώτη γραμμή της μάχης του Ειρηνικού στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (όπου και τραυματίστηκε σοβαρά) ως την καθημερινή ζωή απλών ανθρώπων σε απομακρυσμένες περιοχές των ΗΠΑ. Όμως, η πιο σημαντική και επιδραστική δουλειά του έμελλε να ήταν η τελευταία του: η τριετής αποστολή του, από το 1971 ως το 1974, στην παραθαλάσσια πόλη της Μιναμάτα στην Ιαπωνία.
Ο Σμιθ πρωτοάκουσε για τη Μιναμάτα από την Αϊλίν Μιόκο, η οποία τον προσέγγισε για να του ζητήσει να καταγράψει μαζί της την ιστορία αυτής της αλιευτικής κοινότητας, αλλά και του «κινήματος Μιναμάτα», μιας ομάδας που αγωνιζόταν να ξεσκεπάσει την τεράστια καταστροφή των υδάτων της περιοχής από το χημικό εργοστάσιο της εταιρείας Chisso εδώ και δεκαετίες. Η καταστροφή αυτή είχε προκαλέσει χιλιάδες περιπτώσεις δηλητηρίασης από υδράργυρο στους ντόπιους μέσα σε τριάντα χρόνια, όμως ούτε η ίδια η εταιρεία ούτε η ιαπωνική κυβέρνηση είχαν αναλάβει δράση για να αποτρέψουν τη μόλυνση.
Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στη Μιναμάτα, ο Γιουτζίν και η Αϊλίν, οι οποίοι αργότερα παντρεύτηκαν, έγιναν κομμάτι της ιστορίας των ανθρώπων της περιοχής. Νοίκιασαν ένα σπίτι που ανήκε σε οικογένεια ενός από τα θύματα. Ταξίδεψαν στο ίδιο λεωφορείο με τους ακτιβιστές τις μέρες της δίκης. Ο Σμιθ, που ακόμη δεν είχε πλήρως συνέλθει από τους τραυματισμούς του εν καιρώ πολέμου, έπεσε θύμα ξυλοδαρμού από μπράβους της Chisso και κατά συνέπεια τυφλώθηκε προσωρινά στο ένα μάτι. Ο Γιουτζίν και η Αϊλίν έπιασαν φιλίες με τους ντόπιους και έβγαλαν εκατοντάδες φωτογραφίες με εκείνους να ζουν με την πάθησή τους, αλλά και να διεκδικούν τις αποζημιώσεις τους.
Όμως, μια φωτογραφία, την οποία ο Γιουτζίν έβγαλε τον Δεκέμβριο του 1971, ήταν εκείνη που είχε τη μεγαλύτερη επίδραση όλων: η συγκλονιστική φωτογραφία με τίτλο «Tomoko in her Bath», η οποία απεικονίζει μία γυναίκα να πλένει τρυφερά το σώμα της ασθενούς κόρης της. Η ασπρόμαυρη αυτή φωτογραφία όχι μόνο θεωρείται η σπουδαιότερη φωτογραφία στην καριέρα του Σμιθ, αλλά και μία από τις σπουδαιότερες στην ιστορία της φωτογραφίας και προσέλκυσε το ενδιαφέρον της παγκόσμιας κοινής γνώμης προς το Κίνημα της Μιναμάτα.
Κάνοντας την ταινία πραγματικότητα
Ο Τζόνι Ντεπ ήξερε ήδη πολύ καλά τη δουλειά του Σμιθ. «Για πολλά χρόνια έτρεφα ιδιαίτερο θαυμασμό για εκείνον», εξηγεί ο Αμερικανός ηθοποιός. «Όταν γνώρισα τη φωτογράφο Μέρι Έλεν Μαρκ, η οποία είχε συναντήσει τον Γιουτζίν, τη ρώτησα πώς ήταν – μου είπε ότι ήταν ένας κάπως δύστροπος αλλά και φοβερά ευαίσθητος μποέμ τύπος, ένας σκληροτράχηλος φωτορεπόρτερ που τα είχε δει όλα στη ζωή.» Δεδομένου αυτού του θαυμασμού προς τον Σμιθ, αλλά και τη σημασία της ιστορίας της Μιναμάτα, η θετική απάντηση στην πρόταση να ερμηνεύσει τον πρωταγωνιστικό ρόλο ήταν αυτονόητη για τον Ντεπ, ο οποίος ανέλαβε επιπλέον χρέη παραγωγού για να διασφαλίσει ότι η ταινία θα τιμούσε την ιστορία με τον καλύτερο τρόπο.
Μία από αυτές τις καίριες επιλογές ήταν αυτή του σκηνοθέτη Άντριου Λέβιτας, καλλιτέχνη, φωτογράφου και εικαστικού, ο οποίος έκανε το σκηνοθετικό του ντεμπούτο το 2014 με την ταινία LULLABY. Πέρα από τον δεδομένο του θαυμασμό για τον Σμιθ, ο Λέβιτας βρήκε ιδιαίτερα δυνατή την περιβαλλοντική διάσταση της ιστορίας. «Αυτό που βρίσκω πολύ ενδιαφέρον», εξηγεί, «είναι ότι μπορεί να ξέρεις κάποια λίγα πράγματα, αλλά όταν αρχίσεις να μπαίνεις πιο βαθιά, τότε όλα ανατρέπονται. Ως οικολόγος, γνωρίζω καλά τα πολλά τρομερά που έχουν γίνει σε αυτόν τον κόσμο και όλα έχουν παρόμοια συνδετικά νήματα. Όλα οδηγούν στη Μιναμάτα.»
Ο Ντεπ εντυπωσιάστηκε αμέσως με τον Λέβιτας και την ιδιαίτερη προσέγγισή του. «Από την πρώτη κιόλας συζήτησή μας, είχε πολύ τολμηρές ιδέες για την κινηματογράφηση και μας έδωσε μια πολύ στέρεη βάση για τα σχέδιά μας. Για αυτόν, αυτή δε θα έπρεπε να είναι μια ταινία με κλασική προσέγγιση. Θα έπρεπε να μπούμε στην τρελή ζωή του Τζιν, μέσα στο τόσο ιδιοσυγκρασιακό του μυαλό, η κάμερα να μπορεί να τοποθετηθεί οπουδήποτε, να μην ξέρουμε πόσο θα κρατήσει η κάθε σκηνή. Ήταν ένα όνειρο που έγινε πραγματικότητα για μένα.» Και η εκτίμηση ήταν αμοιβαία – ο Λέβιτας με τη σειρά του αποκαλεί τον Ντεπ ως «τον απόλυτο δημιουργικό συνεργάτη και σύμμαχο σε ό,τι κάναμε στην ταινία.»
Βρίσκοντας τους ήρωες
Παρά την προφανή σημασία της παρουσίας του Σμιθ στο αφήγημα της Μιναμάτα, όλοι οι συντελεστές θεωρούσαν κρίσιμο να απεικονίσουν τα γεγονότα, και τους ανθρώπους που αφορούσαν τα γεγονότα αυτά, με όσο το δυνατόν μεγαλύτερη ακρίβεια και ευαισθησία. Έτσι, τον Σεπτέμβριο του 2018, ο Λέβιτας και η ομάδα παραγωγής ταξίδεψαν στη Μιναμάτα, όπου γνώρισαν επιζώντες και τις οικογένειές τους.
Ο Λέβιτας δηλώνει εντυπωσιασμένος από την ανθεκτικότητα και το γενναιόδωρο πνεύμα τους: «Μιλάμε για μια κοινότητα που χρειάστηκε να παλέψει για πολλά χρόνια – όμως, όταν τους ζητήσαμε άδεια να κάνουμε την ταινία, δε σκέφτηκαν τους εαυτούς τους, αλλά όλους εκείνους ανά τον κόσμο που δεν έχουν τη δική τους φωνή, όλους εκείνους που ίσως βιώνουν κάτι αντίστοιχο και πρέπει να βρουν τη δύναμη να ενωθούν και να παλέψουν. Ήταν τόσο συγκινητικό. Υπάρχουν εκατοντάδες ήρωες στην ιστορία αυτή και ήταν απαραίτητο για μένα η δομή της ταινίας να υπηρετεί την αλήθεια της ιστορίας: ότι ο Γιουτζίν, παρόλο που συνδέθηκε βαθιά με την κοινότητα, κατέγραφε τα γεγονότα, δεν τα έθετε σε κίνηση. Ο Γιουτζίν είναι ο τρόπος να ‘μπούμε’ στην ιστορία, όμως είναι στην πραγματικότητα η ιστορία της κοινότητας της Μιναμάτα. Κι αυτό είναι κάτι που κατάλαβε αμέσως και δέχθηκε με χαρά ο Τζόνι.»
Για τον Ντεπ, ήταν ακόμη μια αυτονόητη επιλογή στην πορεία αυτού του ρόλου. «Ελπίζω η ερμηνεία μου να είναι πιστή στο πνεύμα του Γιουτζίν – έχτισα τον χαρακτήρα απ’ ό,τι πληροφορία μπόρεσα να διαβάσω ή να ακούσω ή να μάθω από όλους εκείνους που τον ήξεραν, με προεξάρχουσα φυσικά τη σύντροφό του, Αϊλίν. Ήταν ένας περίπλοκος άνθρωπος. Κάπως τρελός, κάπως ιδιοφυία. Ένας απόλυτος, άνομος μποέμ τύπος που μπήκε σε μια κουλτούρα τόσο ήρεμη, γαλήνια και ειρηνική. Ήταν σα βόμβα έτοιμη να εκραγεί. Δεν ήθελε να νιώθει – έκρυβε τόσο πόνο μέσα του που θα έκανε τα πάντα για να αποδράσει. Όμως, νομίζω ότι η Μιναμάτα τον άνοιξε και πάλι στο συναίσθημα.»
Προειδοποιώντας τον κόσμο
Όταν ο Γιουτζίν Σμιθ και η Αϊλίν Μιόκο Σμιθ δημοσίευσαν τις φωτογραφίες τους το 1975, το βιβλίο τους είχε τον τίτλο «Minamata: A Warning to the World». Οι δημιουργοί του ΜΙΝΑΜΑΤΑ ελπίζουν η ταινία τους να έχει το ίδιο αποτέλεσμα. Όπως εξηγεί ο Λέβιτας, «η ιστορία που αφηγείται η ταινία βοήθησε στη γέννηση του σύγχρονου περιβαλλοντικού κινήματος. Όμως, τέτοια ζητήματα συνεχίζουν να συμβαίνουν. Ζούμε σε έναν κόσμο όπου οι προστασίες μας ανακαλούνται διαρκώς. Είμαστε και πάλι σε μια τραγική κατάσταση όσον αφορά το περιβάλλον – ίσως η ταινία βοηθήσει, όπως βοήθησαν τότε οι φωτογραφίες του Γιουτζίν.
Είναι μια ιστορία ελπίδας και αγάπης, μια ιστορία για τη δύναμη του ανθρώπινου πνεύματος. Θέλω να εμπνεύσει τους θεατές, να αγγίξει την καρδιά και το μυαλό τους.» Και προσθέτει ο Ντεπ: «Το σημαντικό είναι ότι είναι μια ιστορία ανθρωπιάς, αφού ρωτάει ‘Πόσο θα επιτρέψεις στον εαυτό σου να αισθανθεί; Νιώθεις αρκετά για να εμπλακείς; Μπορείς να αφεθείς στο συναίσθημα αυτό;’ Γιατί αυτά τα γεγονότα θα μπορούσαν να έχουν αποτραπεί. Όμως, αυτό δεν έγινε. Θέλουμε να καταφέρουμε αυτό που έκανε ο Γιουτζίν: να βρίσκει φως και ελπίδα στις πιο σκοτεινές στιγμές. Είναι κάτι το φοβερά δύσκολο – αλλά όταν τα καταφέρεις, ο κόσμος είναι ακόμη όμορφος.»
