Περισσότερο από ένα μήνα μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, η άποψη ότι η μηχανή προπαγάνδας του Βλαντιμίρ Πούτιν έχει… «χαλάσει» είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη: Το «εγχειρίδιο» της Ρωσίας είναι ξεπερασμένο και δεν έχει καταφέρει να προσαρμοστεί, η Μόσχα έμεινε άναυδη είτε από τη μεγάλη ικανότητα του ουκρανού προέδρου, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, να χειρίζεται τα μέσα ενημέρωσης, είτε από την viral αγριότητα των ψηφιακών μαχητών του Κιέβου.

Όπως εξηγεί, γράφοντας στο Atlantic, ο διευθυντής του Κέντρου Ανάλυσης Social Media της δεξαμενής σκέψης «Demos» στο Λονδίνο, Καρλ Μίλερ, σύμφωνα με τον ερευνητή Sinan Aral, «η Ουκρανία και οι αντάρτες της κάνουν κύκλους γύρω από τον Πούτιν και τους προπαγανδιστές του στη μάχη για να κερδίσουν τις καρδιές και τα μυαλά, τόσο στην Ουκρανία, όσο και στο εξωτερικό».

Ακόμα και η υποχώρηση της Ρωσίας στον έλεγχο της προπαγάνδας σοβιετικού τύπου δεν φαίνεται να είναι παρά μια υποχώρηση από τον εύθυμο, μεταμοντέρνο – διαψεύδοντα τα γεγονότα – «χορό» της ψηφιακής προπαγάνδας, στον οποίο ήταν τόσο αριστοτεχνική.

Οι προσωπικές μου ροές στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, σημειώνει ο Καρλ Μίλερ, αποτελούν μαρτυρία για το πώς κάθε μία από αυτές τις παρατηρήσεις μπορεί, μεμονωμένα, να είναι αληθινές: «παρουσιάζουν τοίχο με τοίχο τον Ζελένσκι, τον Άρνολντ Σβαρτζενέγκερ και αγρότες που ρυμουλκούν τανκς. Δεν ξέρω κανέναν που να πιστεύει ότι η εισβολή δεν είναι κάτι άλλο παρά μια προσβολή».

Παρ’ όλα αυτά, είναι πολύ νωρίς για να κηρύξουμε τη νίκη της προπαγάνδας. Αν μη τι άλλο, αυτή η φαινομενική συναίνεση – ότι η Ουκρανία κέρδισε τον διαδικτυακό πόλεμο – μπορεί να αποκρύπτει τις μάχες που πραγματικά μαίνονται.

Ο φιλο-ουκρανικός διαδικτυακός μου κόσμος «εξεράγη» στις 2 Μαρτίου, όταν είδα δύο hashtags να γίνονται trend στο Twitter: #IStandWithPutin και #IStandWithRussia. Πολύ γρήγορα, οι ερευνητές παραπληροφόρησης άρχισαν να βλέπουν ύποπτα μοτίβα που σχετίζονταν με τα hashtags, υποστηρίζοντας ότι χρησιμοποιούνταν τόσο ρομπότ, όσο και «engagement farming».

Μια εμβάθυνση στην εικόνα προφίλ που χρησιμοποιούσε ένας λογαριασμός, που διέδιδε τα hashtags, οδήγησε σε μια πολωνική ομάδα στο Facebook, αφιερωμένη στις απάτες γνωριμιών. Τουλάχιστον εν μέρει, τα πρώτα σημάδια έδειξαν ότι μια σκόπιμη, αν και κρυφή, προσπάθεια βρισκόταν σε εξέλιξη για να γίνουν αυτά τα hashtags trend.

Τα hashtags υπέρ της εισβολής ήταν αρκετά για να κάνουν τους συναδέλφους μου και εμένα να το προσέξουμε. Μέχρι τις 9 Μαρτίου, κάτι λιγότερο από 10.000 λογαριασμοί στο Twitter είχαν κοινοποιήσει ένα από τα hashtags τουλάχιστον πέντε φορές – ένας ιδιαίτερα αφοσιωμένος, ενεργός «πυρήνας». Έτσι αποφασίσαμε να κάνουμε τη δική μας έρευνα σε αυτούς τους λογαριασμούς.

Ποιος ήταν πίσω από αυτούς; Και τι έκαναν;

Ο τρόπος με τον οποίο συνήθως το κάνουμε αυτό στο Twitter είναι τοποθετώντας λογαριασμούς σε έναν χάρτη με βάση το ποιον ακολουθούν, κάνουν retweet ή κάνουν like – τα λεγόμενα γραφήματα εμπλοκής. Αυτά επιτρέπουν στους ερευνητές να καθορίσουν πόσο γνήσιο μπορεί να είναι ένα σύνολο λογαριασμών και αν φαίνεται να λειτουργούν σε κάποιο βαθμό συντονισμένα. Όμως, έχει εμφανιστεί μια νέα γενιά ισχυρών μοντέλων, που μας επιτρέπει να προχωρήσουμε παραπέρα, αναλύοντας τον τρόπο με τον οποίο αυτοί οι λογαριασμοί χρησιμοποιούν τη γλώσσα με μια πολύ πιο γενική έννοια – εναλλαγές φράσεων, hashtags και πραγματικά οτιδήποτε άλλο. Αυτό ανοίγει νέες ευκαιρίες για την κατανόηση του τρόπου, με τον οποίο οι λογαριασμοί αλληλεπιδρούν στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.

Τροφοδοτήσαμε τα τελευταία 200 tweets από κάθε έναν από τους 10.000 λογαριασμούς σε αυτά τα νέα μοντέλα, για να δημιουργήσουμε ένα γλωσσικό αποτύπωμα των χρηστών και, στη συνέχεια, απεικονίσαμε τους λογαριασμούς σε ένα γράφημα. Αυτό μπορεί να ακούγεται περίπλοκο – και κατά μία έννοια είναι – αλλά αυτό που κάνει η συγκεκριμένη διαδικασία είναι να τοποθετεί τους λογαριασμούς του Twitter, που τείνουν να χρησιμοποιούν παρόμοια γλώσσα, κοντά τον έναν στον άλλο σε έναν χάρτη. Η δύναμη εδώ έγκειται στο ότι η γλωσσική ομοιότητα μετατρέπεται σε κάτι, όχι μόνο μετρήσιμο, αλλά και ορατό. Και η γλώσσα είναι το ζητούμενο στο Twitter.

Από εκεί και πέρα, καταρτίσαμε μια λίστα με τυχαία επιλεγμένους λογαριασμούς από ολόκληρο το νέο μας χάρτη και εμβαθύναμε σε αυτούς, για να προσπαθήσουμε να βρούμε τι ξεχώριζε κάθε μία από τις διαφορετικές ομάδες λογαριασμών.

Αυτό που μας έκανε αμέσως εντύπωση ήταν το πόσο ξεκάθαρα κάθε ομάδα λογαριασμών φαινόταν να σχετίζεται με τη γεωγραφία – με τις υποτιθέμενες εθνικές ταυτότητες και τις γλώσσες που χρησιμοποιούσαν οι λογαριασμοί.

Υπήρχε ένας πυκνός κόμπος λογαριασμών που αναγνωρίζονταν ως ινδικοί και οι οποίοι αναδημοσίευαν σε μεγάλο βαθμό μια ροή μηνυμάτων στα αγγλικά και τα χίντι, που υποστήριζαν τον πρωθυπουργό, Ναρέντρα Μόντι, και το ινδουιστικό εθνικιστικό κόμμα «Bharatiya Janata».

Μια άλλη ομάδα χρησιμοποιούσε Ουρντού, Σίντι και Φαρσί, με τους χρήστες να προσδιορίζονται κυρίως ως Ιρανοί ή Πακιστανοί. Ένας κόμβος ήταν φαινομενικά από τη Νότια Αφρική, αλλά περιελάμβανε χρήστες από τη Γκάνα, τη Νιγηρία και την Κένυα, που μιλούσαν για τη δημόσια υγεία, τις ελλείψεις καυσίμων στη Νιγηρία και τον πρώην πρόεδρο της Νότιας Αφρικής, Τζέικομπ Ζούμα.

Μια τελευταία ομάδα ήταν η μόνη που δεν χαρακτηριζόταν από γλώσσα ή γεωγραφία. Οι λογαριασμοί σε αυτή την ομάδα έστειλαν τα λιγότερα tweets και είχαν τους λιγότερους followers – πολλοί είχαν δημιουργηθεί είτε την ημέρα της εισβολής της Ρωσίας, είτε στις 2 Μαρτίου, την ημέρα μιας σημαντικής ψηφοφορίας των Ηνωμένων Εθνών, που καταδίκαζε την εισβολή – όταν είδα αυτά τα hashtags να γίνονται ξαφνικά trend.

Παρ’ όλο που κάθε ομάδα ήταν γλωσσικά διαφορετική από τις υπόλοιπες, είχαν κοινά μοτίβα. Σε όλες παρατηρήθηκε μια μικρή αύξηση των μηνυμάτων την ημέρα της εισβολής και, στη συνέχεια, μια πολύ απότομη αύξηση στις 2 και 3 Μαρτίου. Και όλα, εκτός από ένα (το νοτιοαφρικανικό σύμπλεγμα), έκαναν το ίδιο πράγμα: φρενήρη ενίσχυση των αναρτήσεων υπέρ της ρωσικής εισβολής. Το 70-80% της δραστηριότητας των λογαριασμών ήταν retweeting άλλων, και την ημέρα της ψηφοφορίας στον ΟΗΕ, πολλοί δημοσίευσαν μια παρέλαση από memes υπέρ της εισβολής.

Τα μιμίδια προωθούσαν ζωηρές αντιαποικιακές και αντιδυτικές εικόνες, αναμεμειγμένες με μοτίβα του ισχυρού άνδρα Πούτιν και αλληλεγγύη μεταξύ των BRICS: Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα, Νότια Αφρική. Ορισμένα χειροκροτούσαν τη μεγάλη φιλία της Ρωσίας προς την Ινδία ή τον προφανή ρόλο του Πούτιν στα αφρικανικά απελευθερωτικά κινήματα, αλλά πολλά αφορούσαν πραγματικά στη Δύση, τη δική της φαινομενική υποκρισία και την επιθετικότητα της επέκτασης του ΝΑΤΟ.

Αυτή η έρευνα ρίχνει ένα μικρό και ομολογουμένως ατελές φως στο τι μπορεί να συμβαίνει. Επικεντρωθήκαμε στο Twitter. «Μπορώ να επισημάνω ύποπτα μοτίβα, αλλά λίγα είναι σίγουρα σε αυτόν τον κόσμο. Και τίποτα στην ανάλυσή μας, δεν μου επιτρέπει να αποδώσω αυτή την ασυνήθιστη δραστηριότητα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης απευθείας στο ρωσικό κράτος», τονίζει ο συγγραφέας του άρθρου.

Παρ’ όλα αυτά, τα πρώτα δεδομένα είναι αποκαλυπτικά, η δραστηριότητα είναι ύποπτη. Αυτοί οι λογαριασμοί «ζωντάνεψαν» για τις ψηφοφορίες του ΟΗΕ σχετικά με την εισβολή, προωθούμενοι εν μέρει – υποψιάζομαι – από ένα ή περισσότερα δίκτυα «πληρωμένα για να συμμετάσχουν», δηλαδή ομάδες λογαριασμών που θα μετατοπίσουν μαζικά τη χρήση του Twitter, για να παραδώσουν retweets έναντι αμοιβής. Αλλά και πραγματικοί άνθρωποι (δεν είμαστε σίγουροι πόσοι ακριβώς) βοηθούν τα hashtags να γίνουν trend. Αυτή η αλληλεπίδραση μεταξύ «οργανικής» και μη αυθεντικής δραστηριότητας είναι η πιο σημαντική λεπτομέρεια της συγκεκριμένης έρευνας.

Οι χώρες – υποστηρικτές του Πούτιν

Μας δίνει επίσης το σημαντικότερο συμπέρασμά μας: Στο βαθμό που επρόκειτο για μια συντονισμένη εκστρατεία, είδαμε ελάχιστες προσπάθειες να απευθυνθούν (ή να υποδυθούν) δυτικούς χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Στο βαθμό που είδαμε πραγματικούς ανθρώπους να χρησιμοποιούν το hashtag, πολύ λίγοι ήταν από τη Δύση.

Κοιτάξτε πέρα από τη Δύση, όπου ο πόλεμος της προπαγάνδας μοιάζει πολύ διαφορετικός. «Είδαμε πολλούς ύποπτους λογαριασμούς TikTok να αναμασούν τη ρωσική ιδεολογία ή να υμνούν τη ρωσική επιθετικότητα σε γλώσσες της Νοτιοανατολικής Ασίας, όπως τα μαλαισιανά και τα ινδονησιακά», μου είπε ο Ng Wei Kai, δημοσιογράφος της εφημερίδας «The Straits Times» της Σιγκαπούρης.

«Τα σχόλια σε ειδησεογραφικούς λογαριασμούς [είναι] πλημμυρισμένα με φιλορωσικές απόψεις. Μεγάλο μέρος του περιεχομένου που γίνεται σε μη αγγλικές γλώσσες έχει επίσης έναν σκωπτικό ή προειδοποιητικό τόνο, σχετικά με την απόφαση της Σιγκαπούρης [να επιβάλει κυρώσεις στη Ρωσία], σαν να θέλει να πει: Μην γίνετε σαν αυτούς – θα υπάρξουν συνέπειες για τις κυρώσεις».

Στην Ινδία, όπως σημειώνει ο δημοσιογράφος Tushar Dhara, το επίπεδο της γνήσιας συμπάθειας για τη Ρωσία μπορεί να είναι εντυπωσιακό. «Υπάρχει γνήσια ζεστασιά για τη Ρωσία και τη Σοβιετική Ένωση, για τη διπλωματική και στρατιωτική υποστήριξή της προς την Ινδία, που χρονολογείται εδώ και δεκαετίες», μου είπε ο Dhara.

Γιατί ο Ζελένσκι δεν κερδίζει τον πόλεμο της προπαγάνδας

Η μεγάλη επιτυχία του Ζελένσκι στον πόλεμο της προπαγάνδας ήταν αναμφισβήτητα να παρουσιάσει τη σύγκρουση ως σύγκρουση της Ρωσίας εναντίον, όχι μόνο της Ουκρανίας, αλλά και της Δύσης. Αυτό τον βοήθησε να κερδίσει μια σειρά από οπαδούς σε όλη την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, τόσο μεταξύ των πολιτικών, όσο και μεταξύ των απλών ψηφοφόρων. Αλλά αυτή η επιτυχία, ο ίδιος ο λόγος για τον οποίο εμείς, στη Δύση, πιστεύουμε ότι η Ουκρανία κερδίζει τον πόλεμο της προπαγάνδας, είναι επίσης ο ίδιος ο λόγος για τον οποίο δεν τον κερδίζει…

Οι εκστρατείες παραπληροφόρησης είναι πολύ πιο αποτελεσματικές, όταν έχουν στον πυρήνα τους μια ισχυρή αλήθεια και χρησιμοποιούν αυτή την αλήθεια για να καθοδηγήσουν τη συζήτηση. Η ωμή πραγματικότητα είναι ότι, σε πολλά μέρη του κόσμου, η αντιπάθεια για τη Δύση είναι βαθιά και η συμπάθεια για τη Ρωσία είναι πραγματική. Σε αυτό το πλαίσιο, θα περίμενα ότι οι επιχειρήσεις επιρροής θα ήταν στοχευμένες – και θα λειτουργούσαν.

Ένα λάθος που κάνουμε πολύ συχνά στη Δύση είναι να υποθέτουμε ότι οι πηγές των πληροφοριών μας – το αγγλικό, το γαλλικό και το γερμανικό Twitter και το Facebook, για παράδειγμα – είναι πολύ πιο οικουμενικοί από ό,τι είναι στην πραγματικότητα. Οι παραμένοντες την ημέρα πριν από την ψηφοφορία για το Brexit στη Βρετανία και οι Δημοκρατικοί, την ημέρα πριν από την εκλογική νίκη του Ντόναλντ Τραμπ το 2016, δεν αισθάνονταν απλώς ότι νικούσαν την αντιπολίτευση – δεν πίστευαν ότι υπήρχε αντιπολίτευση.

Κινδυνεύουμε να κάνουμε το ίδιο λάθος για την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Το γεγονός ότι δεν βλέπουμε τον πόλεμο προπαγάνδας, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει και δεν σημαίνει ότι έχουμε νικήσει. Μπορεί απλώς να σημαίνει ότι το δικό μας, δεν είναι το πεδίο μάχης στο οποίο διεξάγεται.