Για όσους ζουν σε γεωπολιτικά «ευαίσθητες» περιοχές, όπως είναι η ευρύτερη περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου, το φαινόμενο δεν είναι άγνωστο. Οι αφορμές για καταναλωτικά «γιουρούσια» στα σούπερ μάρκετ επιστρέφουν με περιοδικό ρυθμό θα έλεγε κανείς.

Πότε μια επιστράτευση, πότε μια αεροναυτική άσκηση, πότε ο απόπλους ενός ωκεανογραφικού σκάφους για έρευνα σε υφαλοκρηπίδες αδιαμφισβήτητα ελκυστικές, δίνουν το σύνθημα.

Ο πόλεμος στην Ουκρανία μετέφερε τον πανικό αρκετά βορειότερα. Δεν ήταν όμως η πρώτη φορά τα τελευταία χρόνια. Μόλις προ διετίας τα ίδια παρατηρήθηκαν με αφορμή την παγκόσμια υγειονομική κρίση.

Οι καταναλωτές πανικοβλήθηκαν δίχως ουσιαστικό λόγο, ωστόσο. Και τότε και τώρα. «Ακόμα και τα αποθέματα ηλιέλαιου – ενός τροφίμου που προέρχεται κυρίως από τις εμπόλεμες περιοχές – αρκούν στη Γαλλία για να καλύψουν τη ζήτηση έως τον προσεχή Οκτώβριο», σύμφωνα με την αναλύτρια του Ινστιτούτου IRI, Εμιλί Μεγιέρ.

Στρατηγικές επιβίωσης

«Προς τι λοιπόν αυτές οι “αγορές πανικού” από τους Γάλλους καταναλωτές;», αναρωτιέται η ρεπόρτερ της «Le Figaro» Σιμπίλ Σαστένγκ. Και όμως, «όσοι σαρώνουν τα μπουκάλια με το ηλιέλαιο και τα πακέτα με τα μακαρόνια από τα ράφια των σούπερ μάρκετ δεν είναι τελείως παράλογοι», υπογραμμίζει μιλώντας στη γαλλική εφημερίδα η ανθρωπολόγος Φανί Παρίζ.

«Υπάρχουν διαφορετικές λογικές που διέπουν τους ανθρώπους. Κάποιες εξ αυτών στρέφουν τους καταναλωτές σε στρατηγικές επιβίωσης απολύτως δικαιολογημένα. Διότι πολλά νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα σπεύδουν να εφοδιαστούν ένα προϊόν που θεωρούν ότι, λόγω της γεωπολιτικής αναταραχής και της συνεπαγόμενης αισχροκέρδειας, θα ακριβύνει σε σύντομο χρονικό διάστημα», εξηγεί η ανθρωπολόγος.

Δεν φοβούνται δηλαδή οι καταναλωτές ότι δεν θα βρίσκουν σε λίγο καιρό ηλιέλαιο στην αγορά. Φοβούνται ότι, ακόμα κι αν τα αποθέματα είναι υπεραρκετά, το προϊόν θα ακριβύνει τόσο που θα αναγκαστούν να δαπανήσουν πολύ μεγαλύτερο μέρος του (μετρημένου) εισοδήματός τους για να το προμηθευτούν. «Ταξικά» οι επιδρομές στα ράφια των σούπερ μάρκετ είναι απολύτως δικαιολογημένες, σημειώνουν οι ειδικοί.

Η υπερκατανάλωση ως αξία

Η παρατηρούμενη υπερκατανάλωση, βέβαια, εξηγείται και από το γεγονός ότι κάθε πολίτης αντιμετωπίζει τις αγορές ως «αξία καταφυγής». Διότι η υπερκατανάλωση ήταν συνώνυμη με τον πλούτο και την ευημερία κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα, σημειώνει η Φανί Παρίζ. Πέραν αυτού, τα συναισθήματα που δημιουργεί ο φόβος μιας διατροφικής κρίσης είναι παρόμοια με εκείνα που δημιουργεί ο φόβος της αλλαγής.

Ο φόβος δηλαδή ότι θα τερματιστεί μια ρουτίνα σταθερή και άκρως πολύτιμη για τον ψυχισμό του ανθρώπου. Η αντίληψη αυτή προκαλεί ένα αίσθημα της έλλειψης στους ανθρώπους. Μια αγωνιώδη ανησυχία ότι τίποτε δεν θα είναι όπως πριν, ότι θα πρέπει να αλλάξουν ζωή και συνήθειες. Να ξεβολευτούν για να προσαρμοστούν σε κάτι νέο και άγνωστο. Να υποβαθμιστεί η καθημερινότητά τους εν τέλει.

Η ανθρωπολόγος παρατηρεί ότι οι «αγορές πανικού» αποκαλύπτουν και μια μανιχαϊστική τάση των ανθρώπων. Να θέλει δηλαδή κανείς να κατηγοριοποιήσει τα άτομα ως «καλά» ή «κακά». Από τη μια πλευρά κάποιοι μιλούν για «παράλογα άτομα που ρίχνονται δίχως ουσιαστικό λόγο σε μπουκάλια με λάδι». Από την άλλη, κάποιοι μιλούν για «κακομαθημένα παιδιά».

Οι ηθικολόγοι της δεύτερης αυτής κατηγορίας θεωρούν ότι εκείνοι που αντικειμενικά δεν πρόκειται ποτέ να πεινάσουν, αποτελούν ουσιαστικά «άτομα δίχως ταξική συνείδηση​, ​που επικρίνουν μεν την καταναλωτική κοινωνία αλλά ταυτόχρονα αφήνουν το σύστημα να διαιωνίζεται».

Στο ίδιο έργο θεατές

Η εμπλοκή στις αλυσίδες εφοδιασμού λόγω άτυπων μαζικών αγορών αποτελεί ουσιαστικά μια επανάληψη των όσων συνέβησαν κατά τον πρώτο εγκλεισμό λόγω της πανδημίας, το Μάρτιο του 2020. «Τότε σε πολλές αγορές της Ευρώπης εφαρμόστηκε μια μορφή διανομής τροφίμων και βασικών προϊόντων με δελτίο, ένα είδος ποσοστώσεων», γράφει η ρεπόρτερ του «Figaro».

«Είχα μια συνάδελφο, μητέρα τεσσάρων παιδιών, η οποία δεν μπορούσε να πάρει αρκετά γιαούρτια για την οικογένειά της κατά τον πρώτο εγκλεισμό», καταθέτει η Εμιλί Μεγιέρ του IRI, η οποία χαρακτηρίζει τις αγορές πανικού ως «τιμωρία της συλλογικότητας».

Τελικά αυτός ο απόηχος των «αγορών πανικού» του Μαρτίου 2020 φαίνεται να προοιωνίζεται την κυκλική φύση του φαινομένου. «Πρόκειται για μια συμπεριφορά που εξελίσσεται σε δομικό στοιχείο της κοινωνίας της αφθονίας», εξηγεί η Φανί Παρίζ.

Αν συνυπολογίσει κανείς τα έντονα καιρικά φαινόμενα που γίνονται και πιο συχνά λόγω της κλιματικής αλλαγής, υποψιάζεται ότι η ακρίβεια και ο πληθωρισμός θα αποκτήσουν ενδημικά χαρακτηριστικά, προσθέτει η Εμιλί Μεγιέρ.

Επομένως, «ο κίνδυνος ελλείψεων στην αγορά, ανεξάρτητα αν αυτός είναι πραγματικός ή φανταστικός, θα ανανεώνει όλο και πιο συχνά στους καταναλωτές την τάση για αγορές πανικού», συμπεραίνει η αναλύτρια. Το «σύνδρομο του μυρμηγκιού» και ο φόβος για το πάθημα του τζίτζικα θα εδραιωθούν στις δυτικές κοινωνίες. Και οι μύθοι του Αισώπου θα διαιωνίζουν εσαεί τις ανασφάλειες της ανθρώπινης ύπαρξης.