Παρότι έχουμε ταυτίσει το ΔΝΤ με τα μνημόνια, πράγμα λογικό αφού αυτά σχεδιάστηκαν πάνω στο πρότυπο των διαβόητων προγραμμάτων «δομικής προσαρμογής» που πρότεινε σε υπερχρεωμένες χώρες, ο συγκεκριμένος διεθνής θεσμός, δημιούργημα μαζί με την Παγκόσμια Τράπεζα των συμφωνιών του Μπρέτον Γουντς, έχει ως σκοπό τη διατήρηση σταθερότητας στις παγκόσμιες συναλλαγές.

Γι’ αυτό είναι ένας θεσμός συνδεδεμένος με την εποχή όπου το δολάριο έγινε σταδιακά το παγκόσμιο νόμισμα αναφοράς, πρώτα διατηρώντας το ίδιο ένα αντίκρισμα σε χρυσό και μετά το 1971 ως νόμισμα αναγκαστικής κυκλοφορίας.

Αυτό σήμαινε ότι εξαρχής οι ΗΠΑ απολάμβαναν ενός σημαντικού προνομίου: μπορούσαν να χρηματοδοτούν απρόσκοπτα τα ελλείμματά τους όσο μεγάλα και εάν ήταν αυτά και σε αντάλλαγμα προσέφεραν ένα ασφαλές νόμισμα που λειτουργούσε παγκοσμίως ως συναλλαγματικό απόθεμα. Σε περιόδους κρίσης οι ΗΠΑ μπορούσαν να απολαμβάνουν και του γεγονότος ότι αυξανόταν σημαντική η ζήτηση για τίτλους σε δολάρια.

Βεβαίως, όπως είχε δείξει ήδη από το 1961 ο οικονομολόγος Ντάνιελ Τρίφιν, οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν ταυτόχρονα να προσφέρουν τη ρευστότητα που χρειαζόταν η παγκόσμια οικονομία και να διατηρούν την αξία του δολαρίου ως μιας δεδομένης ποσότητας χρυσού όπως πρόβλεπαν οι αρχικές συμφωνίες του Μπρέτον Γουντς. Αυτό ακριβώς που έγινε το 1971 όταν κατέρρευσαν οι συμφωνίες μετά την απόφαση της αμερικανικής κυβέρνησης να σταματήσει τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό. Βεβαίως, το δολάριο συνέχισε να παίζει τον ρόλο διεθνούς νομίσματος σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα από πριν.

Ένας κόσμος που αλλάζει

Αυτή τη στιγμή η κυριαρχία του δολαρίου φαντάζει ακόμη ισχυρή. Σχεδόν 60% των συναλλαγματικών αποθεμάτων των κεντρικών τραπεζών παγκοσμίως είναι επενδυμένα σε στοιχεία ενεργητικού που αποτιμώνται σε δολάρια. Σχεδόν όλα τα συμβόλαια για πρώτες ύλες, συμπεριλαμβανομένων αυτών για το πετρέλαιο, τιμολογούνται και εκκαθαρίζονται σε δολάρια. Το δολάριο συμπεριλαμβάνεται στην πλειοψηφία των διεθνών χρηματοοικονομικών συναλλαγών στον πλανήτη.

Ωστόσο δεν είναι καθόλου δεδομένο ότι οι ΗΠΑ θα παραμείνουν στο διηνεκές οι μόνοι πάροχοι ασφαλών assets για το σύνολο του κόσμου. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτό το κατάφεραν και γιατί είχαν κυριαρχικό ρόλο στην παγκόσμια οικονομία. Όμως, τώρα η βαρύτητά τους στην παγκόσμια οικονομία υποχωρεί. Σε όρους ονομαστικού ΑΕΠ το 1960 οι ΗΠΑ αντιπροσώπευαν το 40% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Το αντίστοιχο ποσοστό το 2019 ήταν 24%. Αυτό παραπέμπει σε μια εποχή όπου το δολάριο δεν θα έχει τον ίδιο κυρίαρχο ρόλο – ήδη για παράδειγμα το ευρώ έχει κατακτήσει ένα σχετικά σημαντικό ρόλο, παρότι απέχουμε από το να μπορούμε να έχουμε μια εικόνα πότε και υπό ποιες συνθήκες η παγκόσμια οικονομία θα αποκτήσει» πολυπολικότητα ως προς τα νομίσματα.

Επιπλέον, ο κόσμος αλλάζει και με άλλους τρόπους: παραδοσιακά οι διεθνείς πληρωμές είναι κάπως αργές καθώς περιλαμβάνουν διαφορετικά νομίσματα, συστήματα πληρωμών, πρωτόκολλα και θεσμούς. Όμως, ο ερχομός των ψηφιακών νομισμάτων και οι νέες τεχνολογίες που χρησιμοποιούν οι κεντρικές τράπεζες για την εκκαθάρισης διεθνών συναλλαγών διαμορφώνουν ένα νέο τοπίο, με λιγότερες τριβές, μεγαλύτερη ταχύτητα και μικρότερα κόστη για τους συναλλασσόμενους είτε πρόκειται για εταιρείες είτε για του μετανάστες που στέλνουν εμβάσματα στην πατρίδα.

Η ματιά του ΔΝΤ

Ο επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ Πιέρ-Ολιβιέ Γκουρενσά υποστηρίζει ότι ο πόλεμος και οι κυρώσεις απειλούν να φέρουν πολύ μεγαλύτερο κατακερματισμό της παγκόσμιας οικονομίας.

Ιδιαίτερα στέκεται στον τρόπο που λειτουργούν οι κυρώσεις σε βάρος των διεθνών συναλλαγματικών αποθεμάτων της Ρωσικής Κεντρικής Τράπεζας που ως γνωστόν έχουν «παγώσει».

Από μία άποψη, οι κυρώσεις σε βάρος των συναλλαγματικών αποθεμάτων της Ρωσίας ήταν ένα χτύπημα για τη Ρωσία που είχε φτιάξει ένα ισχυρό ανάχωμα συναλλαγματικών αποθεμάτων – ύψους 37% του ΑΕΠ – με σκοπό να οχυρωθεί απέναντι σε κυρώσεις. Μόνο που τώρα εξαρτάται πολύ περισσότερο από τις συνεχιζόμενες ενεργειακές εξαγωγές παρά από τα «παγωμένα» αποθέματα στο εξωτερικό.

Μόνο που εάν παγιωθεί ότι οι κυρώσεις επεκτείνονται και στα συναλλαγματικά αποθέματα, τότε τίθεται υπό αίρεση η χρησιμότητα των διεθνών αποθεμάτων δολαρίων, εάν η δυνατότητα χρήσης τους θα διακυβεύεται σε περίπτωση γεωπολιτικής αντιπαράθεσης. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε μια σταδιακή έξοδο από το δολάριο.

Αυτό σημαίνει ότι μπαίνουμε σε μια φάση μεγαλύτερης αστάθειας στην παγκόσμια οικονομία. Για τον Γκουρενσά αυτό αποτελεί πρόκληση και για το ίδιο το ΔΝΤ, καθώς θα δυσκολεύεται ολοένα και περισσότερο να λειτουργήσει σε ένα περιβάλλον γεωπολιτικής πόλωσης. Αυτό θα μπορούσε να οδηγήσει σε σκέψεις το Ταμείο να επικεντρωθεί στο μπλοκ δυνάμεων που ιστορικά συνδέθηκαν με τη συμφωνία του Μπρέτον Γουντς.

Όμως, για τον Γκουρενσά αυτό θα σήμαινε ότι το Ταμείο δεν θα αναμετριόταν με την πρόκληση. Εξ ου και η προτροπή του να «αναγνωρίσουμε ότι ένας κατακερματισμένος κόσμος είναι ένας πιο άστατος και ευάλωτος κόσμος, με την πρόσβαση σε ασφαλή στοιχεία ενεργητικού να είναι όλο και πιο περιορισμένη και το παγκόσμιο χρηματοοικονομικό δίκτυ ασφαλείας να είναι λιγότερο πλήρες. Αυτός είναι ένας κόσμος που χρειάζεται το ΔΝΤ περισσότερο και όχι λιγότερο […] Εάν οι γεωπολιτικές τεκτονικές πλάκες απομακρύνονται, χρειαζόμαστε περισσότερες γέφυρες όχι λιγότερες».

Βεβαίως, ο Γκουρενσά δεν απαντά ούτε πώς το ΔΝΤ θα μπορέσει να αντιστρέψει έναν γεωπολιτικό ανταγωνισμό και κατακερματισμό που είναι ήδη σε εξέλιξη, ούτε βέβαια αποτιμά τις ευθύνες του ίδιου του Ταμείου για πολιτικές λιτότητας που επίσης έχουν συμβάλει στην αποσταθεροποίηση της παγκόσμιας οικονομίας.