Mετά τη συγκινητική πρεμιέρα της, ανήμερα της Παγκόσμιας Ημέρας Προσφυγιάς στην πλατεία Κοτζιά – Εθνικής Αντιστάσεως όπου ξεκίνησε η πρώτη μεγάλη απεργία κατά του ναζισμού στην κατεχόμενη Ευρώπη, η παράσταση του Μάνου Καρατζογιάννη «Passport» συνεχίζει το ταξίδι της με την περιοδεία σε ανοιχτά θέατρα.

Το «Passport» είναι μια διαμαρτυρία για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ο Μάνος Καρατζογιάννης («Για την Ελένη», «Μάρτυρες των Αθηνών», «Μελίνα Στοπ Καρέ – αναζητώντας τη σύγχρονη ελληνικότητα», «Φύλακας μιας Επανάστασης»), με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από τη Μικρασιατική Καταστροφή, έχοντας ως βασικό δραματουργικό εργαλείο τη μνήμη και την προφορική μαρτυρία ως αδιάψευστη ιστορική καταγραφή, συνθέτει και σκηνοθετεί το πρωτότυπο αυτό κείμενο που έχει σκοπό να θυμίσει στον Έλληνα τους δεσμούς του με την προσφυγιά.

Σε έναν δημόσιο χώρο, γυναίκες ηθοποιοί που έχουν καταγωγή από την Ουκρανία, τη Συρία, την Κύπρο, τον Πόντο, την Αρμενία και τη Σμύρνη αφηγούνται την προσωπική τους ιστορία που συναντά το δράμα και την περηφάνια ενός ολόκληρου λαού. Του λαού τους που ζητά την αναγνώριση. Του λαού τους που νοσταλγεί τις χαμένες πατρίδες. Στη διανομή συμμετέχουν καταξιωμένες ηθοποιοί που κατάγονται από τους μαρτυρικούς αυτούς τόπους.

Στην παράσταση συμμετέχουν οι ηθοποιοί Αναστασία Μιροσνιτσένκο, Ραφίκα Σαουίς, Ανδριανή Νεοκλέους, Έλενα Μαρσίδου, Ρομίνα Κατσικιάν και η Μαρία Ζορμπά.

Ο Μάνος Καρατζογιάννης μίλησε στα «Νέα» για την παράσταση, την προσφυγιά και τον άνθρωπο μέσα στον πόλεμο.

Πώς προέκυψε η ιδέα για την παράσταση;

Ήθελα να γίνει μια παράσταση, που να προσεγγίζει τον πρόσφυγα ευρύτερα. Έξω από τα «στενά σύνορα» της προσωπικής του ιστορίας ώστε να αναδειχθεί η αξία του προσφυγικού ζητήματος διαχρονικά, σφαιρικά. Έτσι, ξεκίνησα την αφήγηση από την δοκιμαζόμενη, στις μέρες μας, Ουκρανία και συνέχισα με τη Συρία, την Κύπρο, τον Πόντο, την Αρμενία μέχρι και τη Σμύρνη, όπου φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Μέσα από τη διαδρομή όλων αυτών των εθνών ανά διαφορετικές χρονικές περιόδους ο θεατής μπορεί να συναισθανθεί ευκολότερα το δράμα των προσφύγων και να κατανοήσει πως ανά πάσα στιγμή μπορεί και ο ίδιος να βρεθεί στη θέση τους. Αυτός είναι και ο σκοπός του εγχειρήματος: να θυμίσει δηλαδή στον Έλληνα τους δεσμούς του με την προσφυγιά, ανήμερα της παγκόσμιας ημέρας σ’ έναν δημόσιο χώρο όπως η Πλατεία Κοτζιά – Εθνικής Αντιστάσεως όπου την άνοιξη του 1942 πραγματοποιήθηκε η πρώτη απεργία κατά των Ναζί στην κατεχόμενη Ευρώπη, και να κινητοποιήσει ξανά την αλληλεγγύη του.

Πού βασίστηκες για να φτιάξεις το κείμενο;

Άρχισα να συλλέγω μαρτυρίες από ιστορικές πηγές κι από το διαδίκτυο  κι έπειτα να τις επεξεργάζομαι δραματουργικά λαμβάνοντας υπόψη ζητήματα που αφορούν και τη σύγχρονη γυναίκα, όπως ο βιασμός και η κακοποίηση, μια και στο κέντρο της δραματουργίας μας βρίσκεται η γυναίκα. Από εκεί και πέρα η μυθοπλασία έρχεται για να ενοποιήσει υφολογικά και δραματουργικά το κείμενο αλλά κυρίως για να υπηρετήσει τον σκοπό του: την ανάδειξη δηλαδή της συλλογικής ιστορικής μνήμης αλλά και της αλληλεγγύης γύρω από το προσφυγικό ζήτημα. Μου αρέσει να ερευνώ γύρω από την ιστορία, αλλά να γράφω για το σήμερα. Όπως και σε άλλες παραστάσεις μου («Για την Ελένη», «Μάρτυρες των Αθηνών», «Φύλακας μιας Επανάστασης») ή και στην ταινία που έκανα για τη Μελίνα Μερκούρη «Μελίνα Στοπ καρέ – αναζητώντας τη σύγχρονη ελληνικότητα», μέσα στο παρελθόν ψάχνω τις απαντήσεις για το μέλλον.

Οι αφηγήσεις των πέντε γυναικών πού συναντιούνται;

Στο ταξίδι, στον αέναο αγώνα για την επιβίωση, στην οδύνη, στη νοσταλγία για τις χαμένες πατρίδες, στην περηφάνια, στις ρίζες και τελικά στην ευγνωμοσύνη για τη συνέχεια της ζωής και την προκοπή στον νέο τόπο. Αν αλλάξεις τα μέρη και τα ονόματα δεν αλλάζει τίποτα. Δεν αλλάζουν οι άνθρωποι. Τα ίδια βάσανα έχουν παντού. Και ο άνθρωπος «μαλακός μαλακός σαν το χόρτο», όπως γράφει κι ο Σεφέρης στον «Τελευταίο Σταθμό», άλλοτε στο κακό κι άλλοτε στο καλό κυλάει. Προκαλεί όμως έκπληξη το γεγονός πως, ενώ ο ανθρώπινος πολιτισμός φαίνεται ολοένα και να προοδεύει, ο ίδιος ο άνθρωπος όταν πολεμά δεν αρκείται στο να σκοτώσει, αλλά διαπράττει διαρκώς θηριωδίες, γενοκτονίες και φρικαλεότητες. Πάντα βέβαια στο όνομα του δίκαιου και της πολιτικής και οικονομικής σταθερότητας.

Οι δεσμοί του Έλληνα με την προσφυγιά είναι τελικά διαρκείς;

Μα άμα ακούσει κανείς τα ελληνικά τραγούδια, των σπουδαίων μας ποιητών που μελοποιήθηκαν από τους μεγάλους μας συνθέτες, όλο γι’ αυτό μιλάνε. Για ξενιτεμένους, εξορίες, μετανάστες, προσφυγιά…

Μόνο να μην ξεχνάμε από πού ερχόμαστε, και πόσο εύκολα μπορούμε να βρεθούμε στην ίδια θέση… Έχουμε σκληρύνει αρκετά. Κι αυτή η σκληρότητα και η βιασύνη δεν γνωρίζω ούτε τι τέχνη μπορεί να δημιουργήσει ούτε αν αναδεικνύει σε συλλογικό επίπεδο τη μνήμη, η οποία οφείλει να είναι αναπόσπαστο στοιχείο του σύγχρονου πολιτισμού. Νομίζω πως η προσφυγιά είναι συνδεδεμένη με τη φύση του ανθρώπου. Άραγε μπορούμε να την νιώσουμε, μόνο αν δεν χάσουμε την ανθρωπιά μας…

Από τη Σμύρνη μέχρι την Ουκρανία και τη Συρία, η ιστορία επαναλαμβάνεται. Τελικά ο άνθρωπος δεν θα μάθει ποτέ από τα λάθη του;

Η ιστορία επαναλαμβάνεται αλλά εμείς… Εμείς; Η Μαρία Ζορμπά που έχει και η ίδια καταγωγή από τη Σμύρνη, όπως και οι υπόλοιπες συνάδελφοι από τον τόπο στον οποίο αναφέρονται η καθεμιά, λέει στο τελευταίο κομμάτι της παράστασής μας: «Η τιμή; Ποιά τιμή; Όλα για την άλλη τιμή γίνονται..» Βέβαια την ιστορία όπως την αφηγούμαστε εμείς στη σκηνή, έτσι την γράφουμε κι εμείς στις ζωές μας. Προσπαθούμε τουλάχιστον… Αλλά η εξουσία μέσα μας μα και σε ολόκληρες τις κοινωνίες καραδοκεί να μας εξευτελίσει, λίγο πριν εξευτελιστεί και η ίδια. Γιατί όσο εξακολουθούν να συμβαίνουν θηριωδίες και γενοκτονίες λαών είμαστε και θα είμαστε όλοι υπόλογοι ως ανθρώπινο είδος.