Τα βράδια, νοσταλγικοί αμανέδες έσκιζαν τον αέρα, καθώς οι μικρασιάτισσες κυράδες, καθισμένες έξω από τις παράγκες, προσπαθούσαν να ξορκίσουν την πίκρα του ξεριζωμού. Οι μέρες ήταν δύσκολες: χωρίς νερό και δίχως ρεύμα, χιλιάδες πρόσφυγες συνωστίζονταν στις παραγκουπόλεις πέριξ της λεωφόρου Αλεξάνδρας, αναζητώντας ανάμεσα στις λαμαρίνες και στα αυτοσχέδια παιχνίδια στους χωματόδρομους την ελπίδα για το μέλλον.

Σπουδαία τεκμήρια εκείνης της εποχής δημοσιεύονται για πρώτη φορά, σχεδόν 100 χρόνια μετά, ρίχνοντας φως στη μεγαλύτερη προσφυγική εγκατάσταση που έγινε μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή στα όρια του Δήμου Αθηναίων: την προσφυγική αποκατάσταση στους Αμπελοκήπους.

Τμήμα του υλικού αυτού, που φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, παρουσιάζουν σήμερα «ΤΑ ΝΕΑ». Τα αρχεία διηγούνται γλαφυρά τις ιστορίες ζωής των πρωταγωνιστών τους: όπως της 23χρονης Αρχοντίας, χήρας του Κωνσταντίνου Κληντήρη, που έφτασε στην Αθήνα από τη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο του 1922 μαζί με τον τριών ετών γιο της, όπως διαβάζουμε στο Πιστοποιητικό που εξέδωσε η Δημοκρατική Πολιτική Οργάνωσις Νέου Πολυγώνου εν έτει 1934. Καρφιτσωμένη κάτω αριστερά μια φωτογραφία της Αρχοντίας και του 15χρονου πλέον γιου της πέρασε στην αιωνιότητα μαζί με το έγγραφο υπό τη φροντίδα των ΓΑΚ.

Ο ερχομός των προσφύγων

Τα πρώτα χρόνια μετά την Καταστροφή ο ερχομός των προσφύγων σχεδόν διπλασιάζει τον πληθυσμό της ελληνικής πρωτεύουσας και δημιουργεί καταστάσεις άνευ προηγουμένου: οι ξεριζωμένοι αναζητούν πρόχειρη στέγη σε αποθήκες, σε εκκλησίες, σε σχολεία, στο Πολυτεχνείο, σε εργοστάσια, σε θέατρα, ακόμη και σε χαρτοπαικτικές λέσχες. Η άφιξή τους στους «εξοχικούς» Αμπελοκήπους θα σημαδέψει την ιστορία της περιοχής.

Το 1923, πίσω από το σημερινό γήπεδο του Παναθηναϊκού, χτίζεται ένας από τους πρώτους οργανωμένους προσφυγικούς συνοικισμούς στη χώρα, ο οικισμός Ναυάρχου Κουντουριώτη, τα Κουντουριώτικα. Θα ακολουθήσουν οι προσφυγικές πολυκατοικίες της λεωφόρου Αλεξάνδρας και ο συνοικισμός της Ανατολής – στη θέση της σημερινής ΓΑΔΑ -, ενώ παράγκες θα στηθούν, επίσης, στη συμβολή της Πανόρμου με την Κηφισίας μέχρι το Γηροκομείο. Κάποιοι οικισμοί θα γίνουν παρανάλωμα – από γκαζιέρα και καμινέτο – μερικά χρόνια αργότερα, ενώ άλλοι θα κατεδαφιστούν, όμως θα αφήσουν ανεξίτηλο το αποτύπωμά τους στη συλλογική μνήμη.

«Το υλικό προέρχεται από το υπουργείο Υγιεινής και Πρόνοιας, το οποίο είχε αναλάβει την αστική αποκατάσταση των προσφύγων μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή», εξηγεί στα «ΝΕΑ» η Μυρτώ Καραγεώργη από το τμήμα Επεξεργασίας Αρχείων των ΓΑΚ. «Είναι ένα ογκώδες υλικό που εκτείνεται από το 1923, οπότε ξεκίνησε η προσφυγική αποκατάσταση στους Αμπελοκήπους, μέχρι και τη δεκαετία του ’80». Αλλωστε, το 1978 περίπου 3.000 προσφυγικές οικογένειες που είχαν εγκατασταθεί προσωρινά στην περιοχή περίμεναν ακόμη να τους αποδοθεί μόνιμη στέγη.

«Στα αρχεία περιλαμβάνονται αποφάσεις προσωρινής εγκατάστασης σε επιταγμένα ακίνητα, έγγραφα από εκτιμητικές επιτροπές ή από το Εθνικό Συμβούλιο Στεγάσεως και Πρόνοιας Προσφύγων, παραχωρητήρια, τοπογραφικά διαγράμματα, αποφάσεις απαλλοτρίωσης, φάκελοι που περιέχουν την αλληλογραφία προσφυγικών σωματείων με το κράτος ή εκκλήσεις οικοδομικών συνεταιρισμών που προσπαθούσαν να ασκήσουν πίεση προς το υπουργείο για να επιταχυνθεί η διαδικασία της αποκατάστασης», συμπληρώνει η ίδια.

Αστεγοι και πρόσφυγες

Ιδιαίτερη αξία έχουν τα τεκμήρια που σκιαγραφούν τις αντιδράσεις των γηγενών κατοίκων των Αμπελοκήπων στην αποκατάσταση των προσφύγων. «Αστεγοι Ελληνες, χτυπημένοι από τους πολέμους και την οικονομική δυσπραγία, είχαν εγκατασταθεί προσωρινά σε παραπήγματα μαζί με τους πρόσφυγες και ζούσαν εκεί για καιρό. Οταν εκδόθηκαν οι αποφάσεις απαλλοτρίωσης και άρχισε να προχωρά η οικιστική αποκατάσταση, απευθύνθηκαν και εκείνοι στο υπουργείο ζητώντας να τους παραχωρηθεί στέγη», εξηγεί η Μυρτώ Καραγεώργη. Η ιστορία τους ζωντανεύει μέσα από ένα έγγραφο 93 ετών που φυλάσσεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους: «Από του 1927 έχουμε οικοδομήσει επί γηπέδων της Ιεράς Μονής Πετράκη, εις θέση Κόκκινα Χώματα, εντός του σχεδίου Αθηνών.

Κατοικούμε και εργαζόμαστε εν Αθήναις από μικράς ηλικίας. Υπηρετήσαμε πάντες την πατρίδα εις όλας τας επιστρατεύσεις και εκστρατείας. Μερικοί δε, λόγω των κακουχιών του πολέμου, άφηκαν τας οικογενείας των ορφανάς. Επί δεκαετίας στρατευθέντες μετά την Καταστροφήν του 1922 ευρέθημεν άστεγοι. (…) Μη έχοντας να πληρώνουμε ευρεθήκαμε με τας οικογενείας μας στους δρόμους», αναφέρεται.

Οι άστεγοι εξηγούν ότι έφτιαξαν σωματείο μαζί με τους πρόσφυγες, με τους οποίους «επί μία πενταετία εζούσαμε επί πλήρη αρμονία και αγάπη», όμως πλέον μετά το νόμο για την αποκατάστασή τους και την απαλλοτρίωση της περιοχής «μας απειλούν ότι θα μας διώξουν». Για το λόγο αυτό ζητούν τμήμα της απαλλοτριωμένης έκτασης να μη διατεθεί στους πρόσφυγες αλλά να δοθεί για την αποκατάσταση των ιδίων «και των πολυμελών οικογενειών τους» που είχαν ανεγείρει ξύλινα παραπήγματα εντός του απαλλοτριωμένου χώρου.

Με υλικά από το γήπεδο

Μέσα από τα αρχεία διαβάζουμε και τις προστριβές που προκάλεσε η αλλαγή χωροθέτησης του γηπέδου του Παναθηναϊκού εξαιτίας της παρουσίας των προσφύγων – οι οποίοι, σύμφωνα με τις μαρτυρίες της εποχής, στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν υλικά για να στήσουν τα φτωχικά καταλύματά τους αφαιρούσαν από το υπό κατασκευή γήπεδο δοκάρια, λαμαρίνες και άλλα υλικά, γεγονός που οδηγούσε σε καθημερινές αντιπαραθέσεις με την παρέμβαση της Αστυνομίας.

«Λαμβάνομεν την τιμή να υποβάλουμε συνημμένως σχεδιάγραμμα του παρά τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας γηπέδου του Παναθηναϊκού Ομίλου Αθηνών και να παρακαλέσωμεν όπως (…) διατάξητε την άρσιν της γενομένης εις βάρος του ημετέρου Ομίλου μερικής απαλλοτριώσεως», γράφει ο Ομιλος προς το υπουργείο Προνοίας στις 24 Αυγούστου 1929. Και είναι ένα μόνο από τα τεκμήρια που ταξιδεύουν το κοινό σε μία από τις πιο μεγάλες περιπέτειες του ελληνικού λαού.

Τα αρχεία για την προσφυγική αποκατάσταση στους Αμπελοκήπους θα παρουσιαστούν σε ειδική εκδήλωση των ΓΑΚ το απόγευμα της Τετάρτης, ενώ κάποια εξ αυτών θα αξιοποιηθούν προσεχώς από τον Δήμο Αθηναίων στο πλαίσιο του προγράμματός του «Πολιτισμός στις γειτονιές».