Στα μέσα του περασμένου καλοκαιριού, σε μια προσωπική της ανάρτηση στο Facebook, η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας «άγγιξε» χιλιάδες χρήστες γράφοντας για έναν ελληνικό τρόπο διακοπών που ανήκε στο παρελθόν αλλά που η δυναμική του αφορά τα σύγχρονα πλάνα της πολιτικής του τουρισμού, από τα οποία με επιπολαιότητα παραβλέπεται η προστασία του νησιωτικού τόπου. Στη συνέχεια, δραστήρια τόσο στην αρχιτεκτονική πράξη όσο και στον εκπαιδευτικό της ρόλο, η Ιρις Λυκουριώτη οργάνωσε στον Βόλο τον κύκλο επιστημονικών συναντήσεων «Docta Spes. Το μέλλον του χώρου είναι τώρα», ξεκινώντας την επιστημονική ημερίδα με τις πρακτικές ριζοσπαστικοποίησης του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Και από τη θεωρία πολύ συχνά περνά στην πράξη, καθώς ανακαλύπτει εργαστήρια μαστορικής στη Θεσσαλία, στα νησιά, στην Αθήνα, ακόμη και στην Ηπειρο, αναζητώντας τρόπους να γεφυρώσει ακόμη και προβληματικές ζώνες λόγω ανισότητας των φύλων.
Ενθερμη ερευνήτρια της χειροποίητης τεχνικής, υποστηρικτική θεωρητικός των φεμινιστικών αιτημάτων, προσπαθεί να αντιμετωπίσει με την αρχιτεκτονική της σκέψη τα σύγχρονα προβλήματα προτείνοντας ως λύση την αποανάπτυξη για το πώς η σύγχρονη έρευνα μπορεί να μας βοηθήσει να φανταστούμε και να εφαρμόσουμε άλλα μοντέλα οργάνωσης της οικονομίας, της παραγωγής του χώρου και των τεχνουργημάτων, της κατοίκησης, της τέχνης, της καθημερινής ζωής, της ενημέρωσης.
Τι εννοούμε ως αποανάπτυξη την εποχή της ενεργειακής κρίσης;
Η αποανάπτυξη είναι μεγάλη ιστορία που δεν ξεκίνησε τώρα. Οι σχετικές θεωρίες ξεκινάνε λίγο μετά την πετρελαϊκή κρίση της δεκαετίας του ’70 ως απόρροια της μεγάλης βιομηχανικής μεταπολεμικής ανάπτυξης. Αυτή τη στιγμή είμαστε σε κρίση του καπιταλισμού και αναρωτιόμαστε πού πάμε και τι κάνουμε. Οι εκτεταμένες περιβαλλοντικές καταστροφές, οι τρέχουσες και οι αναδυόμενες πανδημίες, οι πόλεμοι, οι προκλήσεις της κλιματικής αλλαγής, η διόγκωση των κοινωνικών και των οικονομικών ανισοτήτων που αφήνουν αποτύπωμα στο δομημένο περιβάλλον μάς φέρνουν αντιμέτωπους με την ευθραυστότητα του κόσμου μας, ο οποίος γίνεται ολοένα και πιο αδιανόητος. Νομίζω ότι τα προβλήματα δεν αλλάζουν, αλλά ούτε και υπάρχουν και εκείνες οι κοινωνικές δυνάμεις που θα μπορούσαν να το αναλάβουν. Μόνον η «διά της γνώσεως ελπίδα» παύει να είναι απατηλή επιθυμία, συναίσθημα ή παθητική ενατένιση και γίνεται εκπαίδευση της επιθυμίας και συγκεκριμένη προσδοκία.
Νομίζετε ότι υπάρχει κάποια ανθρώπινη δραστηριότητα που να δίνει ελπίδα ή αυτή μας έμεινε από «τας γραφάς»;
Υπάρχουν πολλές διαμεσολαβήσεις ομάδων, ανθρώπων και διαφόρων πρωτοβουλιών που είναι στη σφαίρα του πειράματος. Σκεφτόμαστε και στον σχεδιασμό ένα εναλλακτικό οικονομικό μοντέλο που μιλά για λιγότερη κατανάλωση και πιο δίκαιη ανακατανομή των πόρων μέσα στο παγκόσμιο σύστημα που παίρνει διάφορα ονόματα. Προσωπικά με ενδιαφέρει το ζήτημα της αποανάπτυξης που σχετίζεται και με το φύλο. Δηλαδή όσο προχωράς στη βάση του τίθεται το θέμα της δικαιοσύνης στην εργασία, στην κατανομή των πόρων αλλά και το θέμα του οικοφεμινισμού. Είναι θέματα που τα επεξεργαζόμαστε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας μαζί με την ερευνητική ομάδα του Κέντρου Νέων Μέσων και Φεμινιστικών Πρακτικών στον Δημόσιο Χώρο. Ενα κλασικό παράδειγμα είναι πως όταν προκύπτει ένα μεγάλο πρόβλημα μόλυνσης, αυτοί που «θα καθαρίσουν τη δουλειά» είναι οι γυναίκες. Είναι εκείνες που θα φροντίσουν τους αρρώστους που θα προκύψουν από αυτές τις μολύνσεις προκειμένου να σώσουν το μεροκάματο του άντρα.
Ομάδες που σκέφτονται την αποανάπτυξη – ειδικά για το περιβάλλον – μιλάνε για την επανάχρηση των υλικών, για το να μη χτίζουμε καινούργια κτίρια, να προσπαθούμε να μην πετάμε αντικείμενα, να μειώνουμε τις μετακινήσεις. Ετσι προσδιορίζεται ξανά η σχέση ανάμεσα στο τοπικό και το διεθνές, για το τι μπορώ να παραγάγω εδώ. Κυρίως ο στόχος είναι η μεγάλη διάρκεια, γιατί δεν μπορούμε να εξαντλούμε το μέλλον από τις επόμενες γενιές.
Πώς ξεκινά η αποανάπτυξη στην πράξη;
Σημαντικά για εμάς είναι το ντιζάιν που έχει να κάνει με πολλούς τομείς της παραγωγής. Δεν χτίζεις μόνο τα σπίτια των ανθρώπων. Είναι ένα ντιζάιν που συμβαδίζει με τις υποδομές, παίρνει μέρος στη μεταποίηση. Επειδή χρησιμοποιεί πρώτες ύλες, έχει σχέση με τον πρωτογενή τομέα παραγωγής και ταυτόχρονα ενσωματώνεται στη ζωή του χρήστη καθώς διατρέχει έναν κύκλο ζωής μεγαλύτερο από τον δικό μας. Δηλαδή τα αντικείμενα μένουν. Που σημαίνει, ή επανανοηματοδοτούνται ή πετιούνται. Το στοίχημά μας είναι πώς θα σχεδιάζεις ώστε αυτά τα αντικείμενα να έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής μέσα από τον τρόπο που χρησιμοποιούνται. Σκεφτόμαστε με ποιο τρόπο το ντιζάιν ριζώνει σε όλες τις σφαίρες της υλικής παραγωγής.
Τα νεότερα μέλη των κοινωνιών μας σήμερα, ειδικά οι ψηφιακοί νομάδες, έχουν απεξαρτηθεί από την έννοια της ύλης.
Υπάρχει μια αντίληψη αυτής της πραγματικότητας που πλασάρεται με θετικό πρόσημο. Αλλά είναι η αντανάκλαση της μεγάλης αδυναμίας να έχεις μια στοιχειώδη ιδιοκτησία. Το να έχεις μια δουλειά, ένα εργαστήριο, ένα γραφείο – με το οποίο δουλεύεις ώστε να έχεις ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα -, όπως και το να έχεις ένα σπίτι, είναι αυτό που επιτρέπει σε έναν άνθρωπο να μπορεί να ελπίζει σε ένα μέλλον. Να μπορεί να στήσει μια ζωή. Η αδυναμία αυτή σε συνδυασμό με τις ελαστικές συνθήκες εργασίας δημιουργούν τις προϋποθέσεις για μια εξωραϊσμένη εκδοχή. Δηλαδή δεν έχεις μέσα παραγωγής, μετά βίας έχεις έναν υπολογιστή και τον πληρώνεις με δόσεις και θεωρητικά ταξιδεύεις ανάλογα με το ελαστικό συμβόλαιο εργασίας που έχεις. Αρα αυτό δεν έχει να κάνει με τη σχέση τοπικού και διεθνούς, αλλά με μια υλική πραγματικότητα που ζούνε τα νέα παιδιά. Ωστόσο, θα πρέπει να έχουν ελεύθερο χρόνο για να ταξιδεύουν για τους δικούς τους λόγους. Εχει σημασία το πώς μπορείς μέσα σε ένα σύστημα να προσδιορίσεις ένα ελάχιστο μέλλον μιας στοιχειωδώς καλής, απλής ζωής. Αν οι νέες γενιές δεν έχουν τη δυνατότητα να σκέφτονται με τέτοιους όρους, δεν μπορεί να μην έχουμε κοινωνικές εκρήξεις.
Πώς σχεδιάζουμε κατασκευαστικά για τη μεγάλη διάρκεια;
Ας λάβουμε υπόψη μας τη στοιχειώδη ιδιοκτησία που εγγράφεται στο ελεύθερο επάγγελμα. Για παράδειγμα, ένα εργαστήριο που συνεργάζεται με ένα γραφείο σχεδιασμού συνθέτει κοινωνικό ιστό, ο οποίος μέσα από δίκτυο αλληλεξάρτησης, αλληλοτροφοδότησης δίνει τη δυνατότητα σε ανεξάρτητους ανθρώπους για την καλή εκτέλεση του έργου. Είναι σημαντικό για την καινοτομία, γιατί μπορείς να δοκιμάζεις και να κάνεις πολλά λάθη. Σε μια τέτοια συνθήκη, μικρού δικτύου, σου επιτρέπεται να φτιάξεις ένα κεραμικό το οποίο να μη σου βγει καλό, να σπάσει κ.λπ. Ωστόσο η εμπειρία και η κοινωνική γνώση που θα έχει εναποτεθεί σε αυτό μέσα από τα πυκνά δίκτυα, τις δοκιμές και τα λάθη είναι άλλο είδος ελπιδοφόρας εγγύησης, έξω από τις προδιαγραφές που βάζει η βιομηχανική κοινωνία με τις ροές κεφαλαίου, τις πατέντες και τα πρωτόκολλα, που όλα αυτά ουσιαστικά κλείνουν τη γνώση και την εργασία και τις τοποθετούν στο πλαίσιο μιας επιχείρησης. Αυτό είναι δίκτυο που απαιτεί ανοιχτή γνώση και είναι σημαντικό για το ντιζάιν. Γιατί δίνει σε εμάς τους σχεδιαστές και αρχιτέκτονες δυνατότητα να δοκιμάζουμε και να κάνουμε λάθη. Με αυτόν τον τρόπο κάνουμε προτυποποίηση, δηλαδή αυτό που σχεδιάζουμε μπορεί να φτιαχτεί. Διαφορετικά, αν δεν φτιάχνουμε, καταλήγουμε να είμαστε πλασιέ των έτοιμων προϊόντων. Είναι σαν να παίρνεις τους καταλόγους διαφόρων υλικών και να κάνεις μείξεις προκειμένου να ολοκληρώσεις μια κατασκευή.
Ποιο αρχιτεκτονικό στοιχείο σάς ενδιαφέρει σχεδιαστικά;
Τα ξύλινα κουφώματα. Είναι αυτά που κάνουν τα κτίρια να επιβιώνουν καλά. Και η στέγη. Στη Σκύρο υπήρχαν πολλά εργαστήρια ξυλουργικής με υψηλή τεχνογνωσία μέχρι πρότινος και παρήγαν καινοτομίες γιατί είχαν πολλές πατέντες, γιατί πατούσαν στη γνώση του παραδοσιακού σκυριανού επίπλου. Σε αυτό το οικοσύστημα έχω συναντήσει εκεί ίσως μερικές από τις καλύτερες κατασκευαστικές επιλύσεις ξυλουργικής. Τα εργαστήρια είναι τόπος τεχνογνωσίας. Οταν λοιπόν είναι ελεύθερα και ανεξάρτητα, συμβάλλουν σημαντικά στη γνώση για να μαθαίνουμε να επιβιώνουμε.
Αποτελεί μέρος της τεχνογεωγραφίας στην οποία αναφέρεστε και στο βιβλίο για τις Φεμινιστικές Πρακτικές, το οποίο παρουσιάσατε το περασμένο Σάββατο στη «Φεμινιστική Ξενάγηση» του ΕΜΣΤ;
Σε έναν γεωγραφικό τόπο ορίζω ως τεχνογεωγραφία τις διαθέσιμες γνώσεις (παράδοση, τέχνη, επιστήμη, τεχνική, όταν όλες νοούνται συμμέτοχες στη διαμόρφωση της τεχνολογίας), οι οποίες καταγράφονται και αναπτύσσονται μέσα από τους πόρους, τις σχέσεις παραγωγής και ανταλλαγής στον τόπο αυτό, σε συνάρτηση με τη θέση του στο διεθνές οικονομικό σύστημα. Πιστεύουμε, λοιπόν, ότι τόσο αυτό το βιβλίο όσο και πολλές από τις δραστηριότητες του Κέντρου Νέων Μέσων και Φεμινιστικών Πρακτικών στον Δημόσιο Χώρο προσπαθούν να ανοίξουν έναν χώρο στην ατελή έννοια που ορίζεται ως δημόσια σφαίρα, από την οποία απουσιάζουν συστηματικά τόσο οι γυναίκες και οι θηλυκότητες όσο και το αποτύπωμα των τεχνολογιών που επενεργούν ή αναδύονται μέσα από τις υλικές πραγματικότητες της ζωής τους. Οι τεχνολογίες αυτές είναι τεχνολογίες επιβίωσης, φροντίδας και αλληλεγγύης, είναι τεχνολογίες αντιπαράθεσης με πολιτικές που υποτιμούν την ανθρώπινη ανάγκη για καλή και δίκαιη ζωή, ενός κόσμου πληθυντικού και συμπεριληπτικού.
