Εκτός από τους αναγνωρισμένους επιστήμονες και πανεπιστημιακούς, οι οποίοι συμμετείχαν στο πρόσφατο διεθνές επιστημονικό συνέδριο του Ιστορικού Αρχείου του Βήματος και των ΝΕΩΝ, στην έρευνα και τις διαλέξεις συμμετείχαν και νεαροί φοιτητές και φοιτήτριες μεταπτυχιακού επιπέδου.

Βάσισαν, λοιπόν, τις πρωτογενείς έρευνές τους ή συνέβαλαν στην οργάνωση άλλων αξιοποιώντας το ανοικτό Αρχείο των δύο ιστορικών εφημερίδων αντλώντας δημοσιεύματα και πληροφορίες για το εξεταζόμενο κάθε φορά αντικείμενο: από την πρόσληψη ξένων λογοτεχνών στον καθημερινό Τύπο έως τις ελληνογερμανικές μεταφράσεις.

Απευθυνθήκαμε σε τέσσερις από αυτούς για να παρουσιάσουν την προσωπική τους διαδρομή και την έρευνα που επέλεξαν

  1. Για ποιο αντικείμενο έρευνας θελήσατε να αξιοποιήσατε το ιστορικό αρχείο του Βήματος και των Νέων;
  2. Πώς εργαστήκατε με βάση τις πληροφορίες που προσφέρει το Αρχείο; Εχετε χρησιμοποιήσει και Αρχεία Τύπου εξωτερικού;
  3. Ποιες είναι οι συνολικές σας εντυπώσεις από τη χρήση. Υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης σε συγκεκριμένα σημεία;
  4. Θυμάστε μια πληροφορία/ιστορική λεπτομέρεια/εικόνα ή άρθρο από αυτά που ανακαλύψατε που σας έκανε ξεχωριστή εντύπηση;

Ζυράννα Στόικου, επιστημονική συνεργάτιδα του Κέντρου Νέου Ελληνισμού (CeMoG), υποψήφια διδακτόρισσα (FU, Berlin)

1. Η έρευνά μου στο Αρχείο αφορούσε τη συλλογή στοιχείων για την προσωπογραφική τεκμηρίωση μεταφραστρ(ι)ών ελληνογερμανικών και γερμανοελληνικών μεταφράσεων, όπως και για την ιστορική πλαισίωση των ατόμων αυτών, στη βάση πολιτικών, κοινωνικών και πολιτισμικών γεγονότων κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ήταν μέρος της έρευνας που έκανα στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος «Ελληνογερμανικές μεταφραστικές παραδόσεις: ιχνηλασία της συλλογικής βιογραφίας των μεσολαβητών», που έλαβε χώρα στο Κέντρο Νέου Ελληνισμού (CeMoG), στο Freie Universität του Βερολίνου, και που είχε ως σκοπό να χαρτογραφήσει τις γλωσσικές και πολιτισμικές διασταυρώσεις στον χώρο των ελληνογερμανικών και γερμανοελληνικών μεταφράσεων από τον 19o μέχρι τις αρχές του 21ου αιώνα.

2. Χρησιμοποίησα το Αρχείο επικουρικά, κυρίως για περιπτώσεις ατόμων, για τα οποία δεν έβρισκα πληροφορίες σε άλλες -ψηφιοποιημένες ή μη- πηγές (βιογραφικά λεξικά, μελέτες, διατριβές, προλόγους μεταφράσεων κλπ.). Σε άλλες περιπτώσεις συνδύασα τα στοιχεία που είχα ήδη, με πληροφορίες που έβρισκα στο Αρχείο, προκειμένου να συμπληρώσω το παζλ γύρω από το εκάστοτε πρόσωπο που ερευνούσα, όπως και για να ανασυγκροτήσω το πλαίσιο εντός του οποίου έδρασε.

3. Η αναζήτηση στο Αρχείο, στην ψηφιοποιημένη μορφή που έχει σήμερα, θέλει κόπο, τρόπο και χρόνο. Το να ανακαλύψεις «διαμαντάκια» ή ακόμη και μία απλή πληροφορία στις αμέτρητες σελίδες του, μπορεί να είναι κάποιες φορές αποτέλεσμα πολύωρης αναζήτησης και άλλες φορές αποτέλεσμα τύχης. Ένα στοιχείο που θα διευκόλυνε τη χρήση του θα ήταν η ύπαρξη ενός ιστορικού αναζήτησης. Για παράδειγμα, σε μία αναζήτηση που γίνεται με λέξεις-κλειδιά, εμφανίζεται μία λίστα -μπορεί και εκατοντάδων- αποτελεσμάτων, τα οποία έχει τη δυνατότητα να επιλέξει και να επισκεφθεί ο/η ερευνητής/-τρια, αλλά όταν επιστρέψει στη λίστα των αποτελεσμάτων, δεν μπορεί να ξεχωρίσει ποια από αυτά έχει ήδη επισκεφθεί κι έτσι είναι πολύ πιθανό να ανοίγει τις ίδιες σελίδες ξανά και ξανά.

4. Αυτό που μου έκανε μεγαλύτερη εντύπωση ήταν οι πολλές αναλογίες και ομοιότητες που έβρισκα σε διάφορες πτυχές (πολιτικές, οικονομικές, κοινωνικές) της εποχής του μεσοπολέμου, που ήταν η περίοδος που μελέτησα, με το σήμερα. Δεν ήταν λίγες οι φορές που διαβάζοντας, όχι μόνο τα άρθρα που αφορούσαν άμεσα την έρευνά μου, αλλά και στήλες που βρίσκονταν δίπλα σε αυτά, όπως και αρκετά πρωτοσέλιδα, είχα την αίσθηση ότι η ιστορία όντως επαναλαμβάνεται και σαν τραγωδία και σαν φάρσα.

Νεκτάριος Μουρδικούδης, μεταπτυχιακοìς φοιτητηìς. Τμηìμα Ελληνικηìς Φιλολογίας Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θραìκης

1. Στο πλαίσιο του Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου η ερευνητική μας ομάδα μαζί με τη Θεόπη Πολυζωίδου -που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία της Βασιλικής Κοντογιάννη, Ομ. καθηγήτριας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου-, αναζήτησε στον ψηφιακό αυτό «θησαυρό», και συγκεκριμένα στις εφημερίδες Ελεύθερο Βήμα και Αθηναϊκά Νέα, συνεντεύξεις ελλήνων λογοτεχνών από το 1922 έως και το 1945. Επιχειρήσαμε, μέσω αυτής της ερευνητικής προσπάθειας, να θέσουμε μία σειρά από ερωτήματα, όπως: Πότε εμφανίζονται στο αρχείο οι πρώτες συνεντεύξεις και ποια η βασική τους δομή; Ποια η φυσιογνωμία των ανθρώπων που διαμορφώνουν τα ερωτήματα; Ποιοι λογοτέχνες ερωτώνται κ.ά.

2. Λόγω των ερευνητικών μας ενδιαφερόντων, η αναζήτηση περιορίστηκε σε έλληνες λογοτέχνες/λογίους. Η πληθώρα των δυνατοτήτων που προσφέρει το Ιστορικό Αρχείο μάς επέτρεψε, με τη χρήση παραμέτρων, να εντοπίσουμε τέτοιου είδους συνεντεύξεις δίχως ιδιαίτερες δυσκολίες. Καταφέραμε έτσι για αρχή να καταγράψουμε και να σχολιάσουμε αδρομερώς τις πρωτογενείς αυτές πηγές πληροφόρησης, παρουσιάζοντας τρεις σειρές συνεντεύξεων (1923, 1934, 1939), να στοιχειοθετήσουμε ακόμη τις προσωπικότητες ορισμένων δημοσιογράφων, όπως της Αιμιλίας Καραβία, αλλά και να ανασύρουμε στην επιφάνεια αξιόλογα τεκμήρια, όπως χειρόγραφα σημειώματα των Κ. Παλαμά, Αρ. Προβελέγγιου κ.ά., που μπορούν να τύχουν συστηματικότερης μελέτης. Κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών συχνή ήταν η ανάγκη αξιοποίησης αρχείων του περιοδικού, κυρίως, Τύπου του εξωτερικού. Πρόσφατα όμως, ξεχωριστή υπήρξε μια περιδιάβαση στο ιστορικό αρχείο του αγγλικού περιοδικού Punch, or the London Charivari, κατά την οποία επιχειρήθηκε, μέσω σκίτσων του περιοδικού, να σχολιαστούν κορυφαίοι σταθμοί της παγκόσμιας ιστορίας του 19ου και του 20ού αι. Η πρωτότυπη αυτή ιστορική «ανάγνωση», που ξεκίνησε με παρότρυνση της Τζένης Κατσαρή-Βαφειάδη, φιλοξενείται στον επετειακό τόμο «Διαβάζοντας» την πόλη: Κουμουτζηνά, Γκιουμουλτζίνα, Κομοτηνή – Πρόσωπα και κείμενα, που η ίδια υπογράφει.

3. Η ψηφιοποίηση και η λειτουργία ενός τέτοιου μνημειώδους, για την πολιτισμική μας ιστορία, αρχείου χαρακτηρίζεται εξ αρχής τεράστιος «άθλος», γι’ αυτό οφείλουμε πολλά στους ανθρώπους που εργάστηκαν και εργάζονται ακόμη, για να μπορούν ερευνητές και μη, με μία μόνο κίνηση, να αντλούν εύκολα και γρήγορα δεδομένα. Σχετικά με τα περιθώρια βελτίωσης, ενδεικτικά αναφέρω πως θα καθιστούσε ευκολότερη την έρευνα εάν το Ιστορικό Αρχείο ήταν προσβάσιμο μέσω οποιουδήποτε φυλλομετρητή, αλλά και αν ήταν διαθέσιμο σε μια μηχαναγνώσιμη  μορφή.

4. Ακόμη θυμάμαι την ιδιαίτερη εντύπωση που μου προκάλεσε η συνέντευξη που παραχώρησε ο συγγραφέας Τζαίημς Μπόλντουιν  στη γαλλική L’ express και φιλοξενείται στην εφημερίδα Τα Νέα (29/8/1972). Ο τίτλος της συνέντευξης: «Λευκοί – Νέγροι: Μπορούν να συνυπάρξουν;». Ο Μπόλντουιν, ο μαχητικός αυτός συγγραφέας, καταδίκαζε για μια ακόμη φορά τη διχαστική φυλετική διαμάχη που επικρατούσε στις ΗΠΑ και σχολίαζε τις διαστάσεις «θεσμού» που είχε λάβει ο φυλετισμός, καταλήγοντας στο πανανθρώπινο αίτημα: «Ένα σημείο είναι το παν: όλος ο κόσμος να είναι ελεύθερος για να ζήση». Το αίτημα αυτό, πενήντα χρόνια μετά, παραμένει τρομακτικά επίκαιρο. Σε ποιον βαθμό έχουμε καταφέρει να οικοδομήσουμε έναν κόσμο που θα σέβεται τα μέλη του και θα τα επιτρέπει να «αναπνέουν» Ελευθερία;

————————————————-

Θεόπη Πολυζωίδου, υποψήφια διδάκτωρ Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης

 1. Η Βασιλική Κοντογιάννη, ομότιμη καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Τ.Ε.Φ – Δ.Π.Θ., πρότεινε στον Νεκτάριο Μουρδικούδη και σε εμένα την δημιουργία ερευνητικής ομάδας. Η εισήγησή μας, αποτέλεσμα κοινών ερευνητικών ενδιαφερόντων, εντάσσεται στη θεματική ενότητα της Λογοτεχνίας και ειδικότερα φέρει τον τίτλο «Αναζητώντας συνεντεύξεις ελλήνων λογοτεχνών. Ελεύθερο Βήμα & Αθηναϊκά Νέα (1922 – 1945)».

2. Το αρχείο του Ελεύθερου Βήματος και των Νέων αποτέλεσε το πρωτογενές υλικό της ομάδας μας, η οποία αναζήτησε σε αυτό συνεντεύξεις ελλήνων λογοτεχνών. Αποφασίσαμε να μελετήσουμε τρεις συγκεκριμένους κύκλους συνεντεύξεων οργανωμένων στον άξονα του χρόνου. Παρουσιάσαμε, λοιπόν, τις στήλες «Η φιλολογική μας έρευνα – Ομιλούν οι νέοι», Ελεύθερο Βήμα 1923, «Ομιλούν οι Έλληνες ποιηταί», Αθηναϊκά Νέα 1934 και «Εις το περιθώριον της ζωής. Ομιλούν οι επτά λογοτέχναι που έλαβαν τα κρατικά βραβεία», Αθηναϊκά Νέα 1939. Με τον τρόπο αυτό αναδείξαμε τις μορφές των λογοτεχνών που ερωτήθηκαν, την ιδιαίτερη φυσιογνωμία των δημοσιογράφων καθώς και την εξέλιξη της βασικής δομής των συνεντεύξεων. Η μελέτη αρχείων Τύπου αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ερευνητικής διαδικασίας. Η Ψηφιακή Βιβλιοθήκη της Βουλής, ιδιωτικές προσπάθειες, όπως αυτή του Ιστορικού Αρχείου του Βήματος και των Νέων, και όχι μόνο εμπλουτίζουν σημαντικά ποικίλα επιστημονικά πεδία. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγεται και η Λογοτεχνία, η οποία χρήσιμο είναι να μελετάται πάντα και εντός των κοινωνικοπολιτικών συμφραζομένων. Μια συνολική, ωστόσο, θεώρηση μπορεί να επιτευχθεί μόνο με το «άνοιγμα» προς τον διεθνή Τύπο. Στην προσπάθεια αυτή, ψηφιακά αρχεία όπως των Le Monde, Die Zeit και The Guardian, εφημερίδων, δηλαδή, που παρακολούθησαν στενά ανά περιόδους την ελληνική πραγματικότητα, έχουν υπάρξει για εμένα χρήσιμες πηγές.

3. Η ψηφιοποίηση δύο εκ των ιστορικότερων και επιδραστικότερων εφημερίδων του ελληνικού Τύπου, του Βήματος και των Νέων, αναμφίβολα αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη διάσωσή τους στο πέρασμα του χρόνου. Αναφορικά με τη χρήση του ψηφιακού υλικού η δυνατότητα παραμετροποίησης κατά την αναζήτηση, η ταχύτητα εμφάνισης των αποτελεσμάτων και η ευκρίνειά τους αποτελούν τη βάση μιας ουσιαστικής προσπάθειας. Όπως τόνισε, ωστόσο, και ο υπεύθυνος του Ιστορικού Αρχείου, Γιάννης Διαμαντής «Ο μηχανισμός αυτός δημιουργήθηκε από σπουδαίους ανθρώπους πριν από πολλά χρόνια». Θεωρώ, επομένως, απαραίτητη τόσο τη διαρκή επεξεργασία και βελτίωση της βάσης δεδομένων σύμφωνα με τις τεχνολογικές εξελίξεις (π.χ. χρήση OCR) όσο και την εξασφάλιση της Προσβασιμότητάς της μέσω screen readers, εναλλακτικών ειδών πληκτρολογίων, λογισμικού σάρωσης κλπ.

4.  Ξεχωρίζω τα άρθρα της στήλης «Εις το περιθώριον της ζωής» με τίτλο «Αι σύγχρονοι Γυναίκες. Θα θέλατε να είσθε άνδρας;», τα οποία δημοσιεύτηκαν το διάστημα μεταξύ 25 – 31 Οκτωβρίου 1936 στα φύλλα των Αθηναϊκών Νέων. Στο ερώτημα της προσωρινής αυτή στήλης «απαντούν κορυφαίες γυναίκες διανοούμενες, καλλιτέχνιδες και εργαζόμενες». Το γυναικείο ζήτημα και συγκεκριμένα η θέση και η δράση των θηλυκοτήτων τόσο στην ιδιωτική όσο και δημοσία σφαίρα απασχολούν τις συνεντευξιαζόμενες, οι οποίες μολονότι αναγνωρίζουν βήματα προόδου – παραχώρηση δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες για τις δημοτικές εκλογές το 1930 – διαβλέπουν το μακρύ δρόμο που έχει να διανύσει – και μέχρι σήμερα διανύει – το φεμινιστικό κίνημα.

Sara Esteban Cabrera, υποψήφια διδαìκτωρ Ελληνικηìς Φιλολογιìας, Πανεπιστηìμιο Γραναìδας

1. Το αντικείμενο έρευνάς μου ήταν η πρόσληψη των ισπανοαμερικανών λογοτεχνών στις εφημερίδες «Τα Νέα» και «Το Βήμα». Λόγω του μεγάλου όγκου αποτελεσμάτων, περιορίστηκε στους σημαντικότερους εκπροσώπους από το 1922 έως το 2000. Οι εφημερίδες λειτουργούν ως δημιουργοί και ταυτόχρονα ως μάρτυρες του παρελθόντος, όμως δεν βρίσκεται σε όλες ο συνδυασμός πολιτισμός – εφημερίδα. Οι δυο σημαντικότερες και πιο πολυδιαβασμένες φιλελεύθερες ελληνικές εφημερίδες δεν ασχολούνται αποκλειστικά με την επικαιρότητα, αλλά και με τον πολιτισμό εντός και εκτός της χώρας. Με βάση τα ανωτέρω ήθελα να δω αν υπάρχουν άρθρα σε κάθε εφημερίδα με θέμα τη ισπανοαμερικανική λογοτεχνία και ποιοι/ποιες είναι οι συγγραφείς στους οποίους αναφέρονται περισσότερο, σε ποιες δεκαετίες και για ποιους λόγους.

2. Για την έρευνά μου, χρησιμοποίησα αποκλειστικά τις βάσεις δεδομένων του ιστορικού αρχείου αμφοτέρων εφημερίδων. Χρησιμοποιώντας τις διαφορετικές επιλογές αναζήτησης, ανέκτησα αποτελέσματα -δηλαδή, άρθρα- τα οποία εξέτασα ένα ένα, για να βρω ποιοι ήταν οι λόγοι για τους οποίους εμφανίστηκαν οι ισπανοαμερικανοί λογοτέχνες στις εφημερίδες (πολιτικές εξελίξεις, νέες εκδόσεις, κυκλοφορίες τευχών, συνεντεύξεις, βραβεία…). Τέλος, δημιούργησα στατιστικούς πίνακες με τους αριθμούς άρθρων ανά περιόδους για διευκόλυνση της ερμηνείας των αποτελεσμάτων. Αναζητήθηκαν 70 συγγραφείς και εντοπίστηκαν συνολικά 1.713 άρθρα.

3. Πραγματικά εξεπλάγην γιατί το να κάνεις μια βάση δεδομένων για το ιστορικό αρχείο δύο εφημερίδων δεν είναι καθόλου εύκολο. Είναι πολλά τα εμπόδια που μπορεί να προκύψουν π.χ., κατά την ψηφιοποίηση, γιατί υπάρχουν πολλά παλαιά άρθρα. Η αναζήτηση είναι ευχάριστη και αποτελεσματική. Εμφανίζει πολύ γρήγορα τα άρθρα. Υπάρχουν περιθώρια βελτίωσης όσον αφορά την ψηφιοποίηση, δηλαδή το OCR («Optical character recognition», στα Ελληνικά «Οπτική Αναγνώριση Χαρακτήρων»), αφού μερικές φορές δεν αναγνωρίζονται σωστά οι χαρακτήρες λόγω της παλαιότητας των άρθρων. Για αυτόν τον λόγο, μετά τις αναζητήσεις έπρεπε να φιλτράρουμε τα αποτελέσματα, αφού υπήρχαν άρθρα που ναι μεν είχαν τις λέξεις κλειδιά μέσα στο κείμενο, αλλά στην πραγματικότητα δεν ασχολούνταν με την ισπανοαμερικανική λογοτεχνία.

4. Μου έκανε εντύπωση που εντοπίστηκαν πολλά παραδείγματα σε διάφορα άρθρα στα οποία η Ελλάδα και η ισπανοαμερικανική λογοτεχνία συνδέονται με διαφορετικούς τρόπους. Για παράδειγμα, βρέθηκαν άρθρα πάνω στα εξής: Ο Μπόρχες επισκέφθηκε το Ρέθυμνο, όπου αναγορεύτηκε Επίτιμος Διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Η Μαρία Κοδάμα, σύζυγος του Μπόρχες, είπε ότι είναι «η Ανδρομάχη του Μπόρχες». Ο Μάρκες ανέφερε ότι «δάσκαλός του ήταν ο Σοφοκλής» και ότι «το βιβλίο που έχει επιδράσει περισσότερο στη ζωή μου είναι ο Οιδίπους Τύραννος». Ο ήρωας του βιβλίου «Η ιστορία του γάτου που έμαθε σ’ ένα γλάρο να πετάει» του Λουίς Σεπούλβεδα λέγεται Ζορμπάς. Το μυθιστόρημα του Βάργκας Λιόσα, «Ο λοχαγός Λιτούμα στις Άνδεις», αναφέρεται στους ελληνικούς μύθους και κυρίως σ’ αυτόν του Διονύσου. Επιπλέον, ευχάριστη έκπληξη για μένα ήταν όταν διαπίστωσα ότι υπάρχει ορατότητα του επαγγέλματος της μετάφρασης. Δηλαδή πολλές αναφορές και σχόλια για τους μεταφραστ(ρι)ές των ισπανοαμεριακών έργων προς τα ελληνικά. Συγκεκριμένα, βρήκα ακόμα και ένα άρθρο στο οποίο ανακοίνωναν την κηδεία της μεταφράστριας της ισπανόφωνης λογοτεχνίας, της Μάγιας-Μαρίας Ρούσσου, χάριν στην οποία το ελληνικό κοινό γνώρισε έργα του Ερνέστο Σάμπατο, του Οκτάβιο Πας και της Ιζαμπέλ Αλιέντε, ακόμα και του Λόρκα.