Από τον Ντοστογέφσκι ως τον Ουελμπέκ

Η μεταφορά επιτυχημένων λογοτεχνικών βιβλίων στο θέατρο δεν είναι καινούργιο φαινόμενο. Η λογοτεχνία δείχνει να τροφοδοτεί σταθερά με ιστορίες και ήρωες τη μεγάλη οθόνη, πολύ συχνά όμως γίνεται και ο καμβάς για τη θεατρική επί σκηνής αναπαράσταση μυθιστορημάτων και γνωστών λογοτεχνικών βιβλίων. Δεν φτάνουν άραγε τα θεατρικά έργα για τις άπειρες πλέον σκηνές και θεατρικές ομάδες που υπάρχουν παντού και οι θεατράνθρωποι στρέφονται στη λογοτεχνία; Φυσικά και φτάνουν. Ομως η γοητεία ενός λογοτεχνικού έργου που έχει αφήσει το αποτύπωμά του σε γενιές ολόκληρες αναγνωστών, η αναγνωρισιμότητα του τίτλου και η σκιαγράφηση έντονων χαρακτήρων και ηρώων που πολλά απ’ αυτά προσφέρουν είναι δέλεαρ για το θέατρο.

Το να μεταγράψεις ένα λογοτεχνικό βιβλίο σε θεατρικό κείμενο είναι ταυτόχρονα μια εύκολη αλλά και τραγικά δύσκολη εργασία. Η ευκολία του εγχειρήματος έγκειται στο ότι, θεωρητικά, οποιοσδήποτε αναγνώστης έχει αντίτυπο του βιβλίου, έχει το πρωτογενές υλικό για να το κάνει. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι μπορούν να το κάνουν όλοι. Η πεζογραφία και το θέατρο αποτελούν διαφορετικές τέχνες, με διαφορετικά εκφραστικά μέσα, διαφορετικούς κώδικες και διαφορετικό σκοπούμενο. Οι άνθρωποι που αναλαμβάνουν να διασκευάσουν ένα λογοτεχνικό βιβλίο σε θεατρικό κείμενο πρέπει, εκτός από την αγάπη τους για το λογοτεχνικό έργο, να έχουν απόλυτη προσήλωση και αφοσίωση στη θεατρική συνθήκη. Και όσο κι αν ακούγεται περίεργο και βλάσφημο για τους φανατικούς αναγνώστες και θαυμαστές των λογοτεχνικών πονημάτων, το ζητούμενο στη θεατρική διασκευή και μεταφορά ενός βιβλίου δεν είναι ο σεβασμός στο περιεχόμενο. Είναι ο σεβασμός στο πνεύμα. Το αποτέλεσμα πρέπει να είναι ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα νέο, αυθύπαρκτο, θεατρικά και σκηνικά προσανατολισμένο, με εμβάθυνση στην ουσία και τους ήρωες του βιβλίου ασχέτως εάν έχει παραμείνει πιστό στο σύνολο του περιεχομένου του βιβλίου, εάν έχει συμπεριλάβει ολόκληρο ή μέρος αυτού, εάν έχει αφήσει εκτός ή εάν έχει προσθέσει καινούργιους «θεατρικούς» ήρωες.

Μπορεί για τους περισσότερους η θεατρική μεταφορά κάποιων λογοτεχνικών έργων στο θέατρο να φαντάζει αυτονόητη, λόγω φόρμας ή λόγω θεατρικότητας της γραφής του συγγραφέα. Ουδείς ας πούμε αναρωτήθηκε ποτέ γιατί δραματοποιήθηκαν για το θέατρο τα διηγήματα του Τσέχοφ. Υπάρχουν όμως και λογοτεχνικά έργα που με δυσκολία μπορεί κανείς να σκεφτεί πως θα παρουσιάζονταν σε μια θεατρική σκηνή. Αυτά συνήθως είναι και τα πιο δύσκολα, αυτά που πρέπει να πατήσουν αμιγώς πάνω σε θεατρικές ατραπούς για να δώσουν ένα εξαιρετικό πολλές φορές αποτέλεσμα. Και κάποια από αυτά ίσως μείνουν στην ιστορία ως εξαιρετικά θεατρικά έργα βασισμένα πάνω στο πρωτότυπο λογοτεχνικό έργο. Το πρόσφατο παράδειγμα τεράστιας θεατρικής επιτυχίας ενός έργου βασισμένου σε διασκευή μυθιστορήματος ήταν το «Ανθρωποι και ποντίκια» του Τζον Στάινμπεκ σε μετάφραση και διασκευή της πρόσφατα χαμένης Σοφίας Αδαμίδου, σε σκηνοθεσία και δραματουργική επεξεργασία του Βασίλη Μπσιμπίκη και της ομάδας Cartel. Μια διασκευή ενός βιβλίου σχεδόν 80 ετών που πραγματικά έδωσε άλλη οπτική στο βιβλίο του αμερικανού νομπελίστα συγγραφέα, σάρωσε τα θεατρικά βραβεία και πραγματοποίησε μια εντυπωσιακή πορεία τεσσάρων σεζόν (εν μέσω και πανδημίας).

Η επέτειος του 1922

Κλείνοντας μόλις την χρονιά που σηματοδότησε τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, παρακολουθήσαμε θεατρικά άπειρα έργα βασισμένα σε λογοτεχνικά κείμενα με συναφές περιεχόμενο. Με αιχμή την «Αιολική Γη» του Ηλία Βενέζη που ανέβηκε από το Εθνικό Θέατρο τη σεζόν 2021-2022 σε διασκευή Σάββα Κυριακίδη και σκηνοθεσία Τάκη Τζαμαργιά και τα «Ματωμένα Χώματα» της Διδώς Σωτηρίου που ανέβηκαν στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά σε διασκευή Αντώνη Τσιοτσιόπουλου και Γιώργου Παλούμπη και σκηνοθεσία του δεύτερου, πάμπολλα θεατρικά έργα ανέβηκαν ή ξανανέβηκαν μέσα στη χρονιά βασισμένα σε κείμενα λογοτεχνίας για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Σε συνδυασμό με τον «Κοτζάμπαση του Καστρόπυργου», το τρίτομο έργο του Μ. Καραγάτση που ανέβηκε – φυσικά – από το θέατρο Πορεία σε θεατρική διασκευή του Θανάση Τριαρίδη και σκηνοθεσία του Δημήτρη Τάρλοου, η περσινή σεζόν είχε ομολογουμένως εμβληματικά ελληνικά έργα της λογοτεχνίας που μεταφέρθηκαν στο σανίδι.

Ας δούμε όμως ποια είναι φέτος τα λογοτεχνικά έργα που η φαντασία και το όραμα των καλλιτεχνών επέλεξαν να μεταφέρουν στο σανίδι, χωρίς να έχουν γραφτεί με τον σκοπό αυτόν.

Το μοναδικό, δυστοπικό, πολιτικό, αλληγορικό μυθιστόρημα του Αρη Αλεξάνδρου «Το κιβώτιο» παρουσιάζεται θεατρικά για έβδομη χρονιά υπό μορφή μονολόγου από τον Φώτη Μακρή στο Studio Μαυρομιχάλη, σε δραματουργική επεξεργασία και σκηνοθεσία του ίδιου και της Κλεοπάτρας Τολόγκου.

Φραντς Κάφκα

Απόλυτα σχετιζόμενο υφολογικά με το παραπάνω βιβλίο, ένα ακόμα εμβληματικό βιβλίο της παγκόσμιας γραμματείας συνεχίζει να μαγεύει το κοινό για τέταρτη χρονιά: «Η μεταμόρφωση» του Φραντς Κάφκα, σε σκηνοθεσία και δραματουργική επεξεργασία του Τάσου Σαγρή, με τη Σίσσυ Δουτσίου στον ρόλο του υπαλλήλου που μεταμορφώνεται σε έντομο, συνεχίζει τις παραστάσεις της μεταμεσονύκτια κάθε Σάββατο στο Σύγχρονο Θέατρο. Αυτό όμως δεν είναι το μοναδικό έργο του Κάφκα που μεταφέρεται στη θεατρική σκηνή: Το διήγημά του «Αναφορά για μία Ακαδημία» μεταφέρεται στο θέατρο Αττις από τον Σάββα Στρούμπο για δεύτερο κύκλο παραστάσεων.

Και από τη δυστοπία της φαντασίας των συγγραφέων περνάμε στη δυστοπία των πραγματικών περιστατικών και μαρτυριών με τη, για πρώτη φορά, δραματοποίηση του αγαπημένου μυθιστορήματος «Καλά, εσύ σκοτώθηκες νωρίς» του Χρόνη Μίσσιου, που παρουσιάζεται σε σκηνοθεσία Σοφίας Καραγιάννη στο Θέατρο 104 στον Κεραμεικό.

Σε παρόμοιο κλίμα το διήγημα του Γιώργου Χειμωνά «Μυθιστόρημα» μεταφέρεται θεατρικά στη σκηνή σε σκηνοθεσία του Παναγιώτη Εξαρχέα στο Μικρό θέατρο Κεραμεικού.

Μεγάλοι Ρώσοι

Η σκηνοθέτρια Κωνσταντίνα Νικολαΐδη είναι υπεύθυνη για δύο λογοτεχνικές νουβέλες ρώσων συγγραφέων που συνεχίζουν τις παραστάσεις τους στα αθηναϊκά θέατρα. «Ο θάνατος του Ιβάν Ιλίτς» του Λέοντα Τολστόι παίζεται στο θέατρο Αλκμήνη για τέταρτη χρονιά, σε ένα ρεσιτάλ ερμηνείας για δύο ηθοποιούς, τον Θανάση Κουρλαμπά και τον Γιώργο Γαλίτη, ενώ το «Ανάμεσα σε δύο κόσμους» του Ιβάν Τουργκένιεφ παίζεται για δεύτερη χρονιά στο Σύγχρονο Θέατρο.

Σχεδόν πάντα παρών στις θεατρικές σκηνές όμως είναι και ο έτερος μεγάλος της ρωσικής λογοτεχνίας. Το διήγημα του Φιόντορ Ντοστογέφσκι «Το όνειρο ενός γελοίου» ανεβαίνει φέτος σε δύο διαφορετικές παραγωγές: σε σκηνοθεσία Εφης Μπίρμπα στο θέατρο Κιβωτός με τον Αρη Σερβετάλη και σε σκηνοθεσία του ταχύτατα ανερχόμενου Γιώργου Κουτλή στο θέατρο Πορεία at Victoria με τον Νικόλα Χανακούλα.

Ο Στάθης Λιβαθηνός στο τιμόνι του Θεάτρου της Οδού Κυκλάδων, στα χνάρια του Λευτέρη Βογιατζή, παρουσιάζει δραματοποιημένο το «Berlin Alexanderplatz», το ομώνυμο μυθιστόρημα του Αλφρεντ Ντέμπλιν του 1929, ένα από τα πιο σημαντικά και επιδραστικά μυθιστορήματα της γερμανικής γραμματείας. «Ο υπέροχος Γκάτσμπι», το διάσημο μυθιστόρημα του Φράνσις Σκοτ Φιτζέραλντ, τα οποίο δεν έκανε ιδιαίτερα μεγάλη επιτυχία ως βιβλίο όσο ζούσε ο συγγραφέας, επανεξετάστηκε τελικά από την κριτική μετά τον θάνατό του και γνώρισε τεράστια αναγνώριση. Εχει μεταφερθεί στον κινηματογράφο τέσσερις φορές, έχει γίνει όπερα και μπαλέτο, ενώ στο θέατρο έχει μεταφερθεί πλείστες φορές. Στο φετινό ανέβασμα στο θέατρο Αγγέλων Βήμα η σκηνοθεσία είναι του Αλέξανδρου Κοτσώρη. Στο ίδιο θέατρο ανεβαίνει το «Ανατολικά της Εδέμ» του Τζον Στάινμπεκ, σε σκηνοθεσία Ανδρονίκης Αβδελιώδη.

Το «Ορλάντο», το διάσημο μυθιστόρημα της Βιρτζίνια Γουλφ, το πρώτο μυθιστόρημα που θέτει ευθαρσώς το θέμα της έμφυλης ταυτότητας, ανεβαίνει εκ νέου με νέα διανομή στο θέατρο Τόπος Αλλού σε σκηνοθεσία Νίκου Καμτσή.

Το διήγημα της Μαργκερίτ Ντιράς «Η αρρώστια του θανάτου» δραματοποιείται στη σκηνή του θεάτρου Δρόμος σε σκηνοθεσία Εμ. Μαύρου.

Για δεύτερη χρονιά η ομάδα Elephas Tiliensis παρουσιάζει στο Bios το μυθιστόρημα «Σεροτονίνη» του Μισέλ Ουελμπέκ, ενός αμφιλεγόμενου αλλά ιδιαίτερα ενδιαφέροντος και επιδραστικού σύγχρονου λογοτέχνη. Ο πρώτος τόμος του μυθιστορηματικού κύκλου του Λέοπολντ φον Ζάχερ Μαζόχ «Το κληροδότημα του Κάιν» περιλαμβάνει την «Αφροδίτη με τη γούνα» με υπότιτλο «Η τερατώδης πλευρά», ένα έργο εμβάθυνσης στη μαζοχιστική διαστροφή. Το έργο ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Θανάση Κουρλαμπά στο θέατρο Ανεσις με τον ίδιο και την Αμαλία Νίνου επί σκηνής.

Αυτοβιογραφικά

Βασισμένος στο βιβλίο «Μάρκος Βαμβακάρης: Αυτοβιογραφία» που επιμελήθηκε η Αγγελική Βέλλου Κάιλ είναι ο θεατρικός μονόλογος που έγραψε η Νάνσυ Τουμπακάρη «Εγώ, ο Μάρκος Βαμβακάρης», που ανεβαίνει σε σκηνοθεσία και ερμηνεία Θανάση Παπαγεωργίου στο θέατρο Στοά. Βασισμένο επίσης στη βιογραφία της Σωτηρίας Μπέλλου, την οποία η ίδια η τραγουδίστρια είχε εμπιστευτεί στη Σοφία Αδαμίδου, είναι και το θεατρικό έργο που κατόπιν η Σοφία Αδαμίδου έγραψε με τίτλο «Σωτηρία με λένε» και το οποίο απολαμβάνει φέτος το τέταρτο ανέβασμά του σε σκηνοθεσία Γιώργου Παπαγεωργίου στο θέατρο Μικρό Χορν με τη Σωτηρία Γκιουλιώνη στον ομώνυμο ρόλο.

«Ο βίος και η πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» είναι το πασίγνωστο διεθνώς βιβλίο του Νίκου Καζαντζάκη που μεταφέρει φέτος στο Θέατρον του Κέντρου Πολιτισμού Ελληνικός Κόσμος ο Γιάννης Κακλέας με τον τίτλο «Ζορμπάς» με την πρωτότυπη μουσική για την ταινία του Μίκη Θεοδωράκη και τον Γιάννη Στάνκογλου στον ομώνυμο ρόλο. Δεν είναι όμως ο μοναδικός Καζαντζάκης που δραματοποιείται στο θέατρο φέτος. Ο «Καπετάν Μιχάλης (Ελευθερία ή θάνατος)» σε σκηνοθεσία Μανώλη Ιωνά είναι η κεντρική παράσταση του θεάτρου Αλκμήνη φέτος με τον Τάσο Γιαννόπουλο στον πρωταγωνιστικό ρόλο.

Από νεότερους τίτλους, το πετυχημένο ιστορικό μυθιστόρημα «Σέρρα – η ψυχή του Πόντου» διασκεύασε σε θεατρικό μονόλογο ο Γιάννης Καλπούζος – η παράσταση συνεχίζεται για δεύτερη χρονιά στο θέατρο Μικρό Ανεσις, σε σκηνοθεσία Σωτήρη Χατζάκη με την εξαιρετική Χρύσα Παππά. Με το νεοελληνικό έργο του Ακη Δήμου «Η νύχτα των μυστικών» έγινε, εξάλλου, η έναρξη της κεντρικής σκηνής του ιστορικού θεάτρου Μπέλλος στην Πλάκα, στις 21 Οκτωβρίου. Τη σκηνοθεσία υπογράφει η Αικατερίνη Παπαγεωργίου και τη μουσική ο Γιάννης Χριστοδουλόπουλος.

Ο Ερίκ Εμανουέλ Σμιτ είναι πολύ γνωστός γάλλος θεατρικός συγγραφέας. Το πιο διάσημο όμως έργο του δεν γράφτηκε για το θέατρο αλλά ως μια πολύ τρυφερή νουβέλα με τον τίτλο «Αγαπητέ Θεέ», όπου ένας δεκάχρονος νεαρός, ο Οσκαρ, καλείται να συμφιλιωθεί με τη θανάσιμη ασθένειά του, τη ζωή, την αγάπη, τη φιλία και τον θάνατο. Σε θεατρική διασκευή και με τον τίτλο «Φιλιά, Οσκαρ», το τρυφερό αυτό έργο ανεβαίνει στο Θέατρο Αθηνών σε σκηνοθεσία του πολύ αγαπητού στο ελληνικό κοινό Τσέζαρις Γκραουζίνις και με τον Θανάση Τσαλταμπάση στο ρόλο του Οσκαρ.

Οπως κάθε θεατρική πιάτσα που σέβεται τον εαυτό της, δεν θα μπορούσε να λείπει από την Αθήνα μια θεατρική παράσταση – τουλάχιστον – βασισμένη στις ιστορίες μυστηρίου της γιαγιάς Αγκαθα Κρίστι. «Η ποντικοπαγίδα» της λοιπόν, που αποτέλεσε τη μακροβιότερη θεατρική παράσταση του Λονδίνου αφού παίζεται συνεχώς από το 1952, ενώ η συγγραφέας της πίστευε ότι θα αντέξει μόλις 8 μήνες. Η αλήθεια είναι ότι ξεκίνησε σαν ραδιοφωνική ιστορία και βασίστηκε σε μια σειρά μικρών ιστοριών που δεν εκδόθηκε ποτέ, αλλά πήρε την τελική της μορφή κατευθείαν ως θεατρικό έργο. Στην Αθήνα ανεβαίνει στο θέατρο Νέος Ακάδημος σε σκηνοθεσία Κίρκης Καραλή.

Λίγο πριν από τα Χριστούγεννα έκανε πρεμιέρα η θεατρική μεταφορά των διηγημάτων του Χρήστου Οικονόμου, ενός από τους πιο γνωστούς σύγχρονους έλληνες διηγηματογράφους από την ομώνυμη συλλογή του «Οι κόρες του ηφαιστείου». Η παράσταση ανεβαίνει σε σκηνοθεσία της Μαριτίνας Πάσσαρη στο Ασυλο Ανιάτων.

Ανήμερα τα Χριστούγεννα ξεκίνησαν οι παραστάσεις ενός ακόμα λογοτεχνικού μυθιστορήματος επί σκηνής. Η Αννα Κοκκίνου σκηνοθετεί και παίζει στον «Αφανισμό» του Τόμας Μπέρνχαρντ στο θέατρο Σφενδόνη.

Ισως η πιο αναμενόμενη θεατρική μεταφορά της θεατρικής σεζόν είναι «Η μητέρα του σκύλου» του Παύλου Μάτεσι. Το μοναδικό αυτό μυθιστόρημα που χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα 1.001 βιβλία που κάποιος πρέπει να έχει διαβάσει στη ζωή του μας συστήνει μια μοναδική και ανεπανάληπτη ηρωίδα, τη Ραραού, σύμβολο της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η παράσταση, σε διασκευή της Θεοδώρας Καπράλου και σκηνοθεσία της Χριστίνας Ματθαίου, ετοιμαζόταν να ανέβει πριν από τα Χριστούγεννα στο θέατρο Ιλίσια με πρωταγωνίστρια την Μαρία Καβογιάννη, κάτι που δεν έχει γίνει ακόμα δυνατό. Ελπίζουμε ειλικρινά να τη δούμε στο δεύτερο μισό της σεζόν.

Οι γιορτές είναι παραδοσιακά εποχή που αγαπάει τόσο το θέατρο όσο και τα βιβλία. Οταν η σύμπραξη και των δύο είναι ευτυχής, για εμάς τους θεατές και αναγνώστες είναι ακόμα καλύτερα τα πράγματα.

Ο Δ. Αλεξίου είναι θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός και σκηνοθέτης. Το τελευταίο του μυθιστόρημα «Το χρονικό του Ιόλαου» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Υδροπλάνο.