Ο βασιλιάς Παύλος πεθαίνει το 1964. Στις 6 Μαρτίου ειδικότερα. Μάλλον γρήγορα, μάλλον αιφνίδια για τον ίδιο και το ευρύ κοινό, αφού η κατάσταση της υγείας του επιδεινώθηκε ταχύτατα.
Εκ των ολίγων που από την αρχή είχε γνώση της κατάστασης του ηγέτη, ήταν ο γιος του Κωνσταντίνος. Ο ίδιος διαισθανόταν τώρα τα βαριά καθήκοντα, τη δύσκολη εξίσωση της σχέσης με το πολιτικό σκηνικό της χώρας. Και παρότι το Παλάτι είχε «ξεμπερδέψει» με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή που είχε φύγει απ’ τη χώρα (9 Δεκεμβρίου του 1963), ούτε ο ίδιος δεν θα ήξερε τι τον περίμενε το τρομερό έτος 1965.
Λίγες μέρες πριν φύγει από τη ζωή ο Παύλος, είχε δώσει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης στον Γεώργιο Παπανδρέου με τον οποίο τότε το «στέμμα» είχε εξαιρετική σχέση. Οι μαρτυρίες λένε πως ο Παύλος όρκισε την κυβέρνηση στο Τατόι και ακουμπούσε για ώρα σε ένα έπιπλο λόγω της κατάστασης της υγείας του. Λίγο μετά πεθαίνει. Και το ’64 είναι το έτος του διαδόχου πια, του Κωνσταντίνου, στον θρόνο αλλά και στο ιδιότυπο τότε πολιτειακό σχήμα της χώρας (κυβέρνηση – Στέμμα – Στρατός).
Η αρχή είναι καλή για τον βασιλιά, παρότι οι υπόγειες δυνάμεις και τάσεις της Ιστορίας ετοιμάζουν τα δόντια τους. Το Κυπριακό είναι σε μια παράξενη δίνη, ο ίδιος για χρόνια ισχυριζόταν πως ο Γέρος υπονόμευε την έτσι κι αλλιώς κακή Συμφωνία Ζυρίχης – Λονδίνου. Στον στρατό εργάζονται αθόρυβα οι μετέπειτα πρωταγωνιστές της εφιαλτικής χούντας και φτάνουν να κάνουν σαμποτάζ στον Εβρο. Ο αντικομμουνισμός είναι ισχυρό ρεύμα – το ΚΚΕ είναι στην παρανομία – ενώ στην επέτειο του Γοργοπόταμου την ίδια χρονιά γίνεται προβοκάτσια και σκοτώνονται δεκατρείς άνθρωποι.
Είμαστε όμως στο ’64, ένα έτος που συγκεντρώνει όλες τις προσδοκίες της νέας και δυναμικής κοινωνικής κινητικότητας και πάρα το γεγονός πως και ο αντικομμουνισμός είναι κραταιός και αν είσαι αριστερός εύκολα μπλέκεις με διώξεις και διωγμούς. Ομως ο Κωνσταντίνος διατηρεί καλή χημεία με τον πρωθυπουργό της Ενώσεως Κέντρου Γεώργιο Παπανδρέου, ακόμη και με τον άτυπο αρχηγό της αριστερής αντιπολίτευσης της κυβέρνησης, τότε αναπληρωτή υπουργό Συντονισμού Ανδρέα Παπανδρέου.
Η όποια κανονικότητα έχει δομηθεί εξάλλου πάνω στη μετεμφυλιακή συμφωνία πως η εξουσία στην Ελλάδα εκτείνεται στο τρίγωνο Κυβέρνηση – Παλάτι – Στρατός. Και η ατλαντική πρόσδεση της χώρας είναι αποσαφηνισμένη από τις ναπάλμ του Γράμμου και τις δηλώσεις του Παναγιώτη Κανελλόπουλου στον Βαν Φλιτ.
Ο Ανδρέας και η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ
Το υποτιθέμενο σκάνδαλο ΑΣΠΙΔΑ έμελλε να μεταβάλλει τις σχέσεις των δύο ανδρών -Παπανδρέου και Κωνσταντίνου – αλλά και το σύνολο του πολιτικού τοπίου της Ελλάδας. Η πρόθεση του Γέρου να αναλάβει εκείνος το χαρτοφυλάκιο της Αμυνας, στη θέση του Πέτρου Γαρουφαλιά, φέρνει τη διαφωνία του βασιλιά.
Ο τελευταίος έχει ισχυρή αντίρρηση δεδομένου πως όπως λέει ο Ανδρέας – γιος του Γέρου – έχει εμπλοκή με την ΑΣΠΙΔΑ και άρα είναι ασυμβίβαστη η ιδιότητα του πρωθυπουργού, πατέρα του εμπλεκόμενου και υπουργού Αμυνας ταυτόχρονα εκείνη την στιγμή.
Η κρίση είναι εδώ. Εχοντας μιλήσει με πολλούς εκ των μαρτύρων και πρωταγωνιστών της εποχής, οι της δημοκρατικής όχθης λένε πως ο ίδιος λόγος που εξόρισε τον Καραμανλή εκτός χώρας είναι ο ίδιος που φέρνει την κρίση του ’65. Το Παλάτι. Η προσπάθεια δηλαδή και του Καραμανλή και του Γέρου να απομειώσουν την ισχύ του Παλατιού και να διευρύνουν τους όρους της κοινοβουλευτικής Δημοκρατίας σε δύο διαφορετικές ιστορικές στιγμές. Ο μακεδόνας πολιτικός, είχε στον νου του τη στρατηγική της περίφημης «βαθιάς τομής», μια συνταγματική και πολιτειακή μεταρρύθμιση πιο σύγχρονη με τις αλλαγές της μεταπολεμικής Ελλάδας. Μοιραία για να επιτευχθεί αυτή ήθελε ένα πιο αδυνατισμένο Στέμμα.
Ο Γέρος από την άλλη συγκρούστηκε με το Παλάτι υπερασπιζόμενος τη βούλησή του ως πρωθυπουργός να κάνει αλλαγή στο κυβερνητικό σχήμα. Ο πυρήνας είναι ο ίδιος. Οι επιστολές του Κωνσταντίνου προς τον Γέρο από την Κέρκυρα (8-14 Ιουλίου του 1965) είναι μνημείο αλαζονείας και θράσους, γραμμένες από τον έμπιστό του Χοϊδά αλλά και με εμπλοκή του παρασκηνιακού εκδότη Πάνου Κόκκα. Προς τιμή του ο Κωνσταντίνος διατύπωσε μεταγενέστερα αρκετές φορές και επίσημα το mea culpa του για εκείνα τα γράμματα που πάντως σε εκείνο το μομέντουμ επιδείνωσαν τη σχέση του με τον Γ. Παπανδρέου.
Το απόγευμα της 15ης Ιουλίου του ’65 στα Ανάκτορα οι δύο άνδρες, βασιλιάς και πρωθυπουργός, συναντώνται. Μόλις 15 λεπτά κρατά το τετ α τετ αλλά είναι αρκετό να πυκνώσει γεγονότα δεκαετιών για τη χώρα. Ο Γέρος δεν δέχεται να μην αλλάξει υπουργό Αμυνας. Ο Κωνσταντίνος δεν δέχεται να αναλάβει το χαρτοφυλάκιο ο Γέρος όσο ο γιος του Ανδρέας είναι σε ανάκριση για την υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ που εντάσσεται στο εν λόγω χαρτοφυλάκιο.
Μια παρατεταμένη πολιτειακή κρίση
Η σύγκρουση είναι μοιραία. Στα λίγα λεπτά διεξάγεται ένα μπρα ντε φερ που όποιος κάνει πίσω στην πραγματικότητα απομειώνει τον δικό του ρόλο. Ο βασιλιάς ορκίζει αμέσως τον πρόεδρο της Βουλής Νόβα πρωθυπουργό και του δίνει εντολή σχηματισμού κυβέρνησης. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος θα πει μετά από πολλά χρόνια και στα Απομνημονεύματά του αλλά και σε όλες σχεδόν τις συνεντεύξεις του πως απλώς ήταν επείγον για τη χώρα να μη μείνει ακυβέρνητη και αποσταθεροποιημένη. Το ίδιο λέει και για το μοιραίο λάθος να ορκίσει δύο χρόνια μετά τη χούντα.
Το ’65 όμως γίνεται ο βασικός υπεύθυνος μιας ευρείας απ’ τα κάτω εξέγερσης που έμελλε να ονομαστεί Ιουλιανά, έμελλε άτυπα να δημιουργήσει μια πλατιά συμμαχία της ΕΔΑ και του Κέντρου στον δρόμο με επίδικο τη Δημοκρατία και βέβαια μια παρατεταμένη κρίση με Αποστασία και τρεις προσπάθειες για κυβερνήσεις (τελικά ευοδώθηκε εκείνη με τον Στεφανόπουλο).
Εβδομήντα μέρες συγκρούσεων στην Αθήνα προφανώς με πυροκροτητή το βασιλικό πραξικόπημα, αφού οι διεργασίες για μια διεύρυνση της Δημοκρατίας ήταν πιο μακροχρόνιες απ’ το καλοκαίρι του ’65. Μια εξέγερση όμως με νεκρό τον αγωνιστή φοιτητή Σωτήρη Πέτρουλα στη γωνία της Σταδίου και της Εδουάρδου Λω, με τους οικοδόμους να ανεμίζουν στον αέρα τα πουκάμισά τους στα Χαυτεία και τις οδομαχίες και τη Νεολαία πρωταγωνίστρια ενός πρωτοφανούς κύματος ριζοσπαστισμού που μόνον η χούντα το 1967 θα ανακόψει (για να ξαναπιάσει το νήμα αυτού του ριζοσπαστισμού το ’74 ευφυώς ο Ανδρέας Παπανδρέου με το ΠΑΣΟΚ και τη συνολική επανίδρυση της δημοκρατικής παράταξης).
Ο τέως κουβαλούσε μέσα του και πάνω του την όλη «τομή» στη νεότερη Ιστορία, επιχειρώντας μέχρι τέλους να αποποιηθεί την ευθύνη για τη σύγκρουση με τον Γέρο και ισχυριζόμενος πως του είχε προτείνει το μοιραίο απόγευμα της 15ης Ιούλη να περάσει η υπόθεση της διαλεύκανσης της ΑΣΠΙΔΑΣ στο υπουργείο Δικαιοσύνης από το Αμυνας, να συμφωνήσουν να μην ξηλωθεί ο Π. Γαρουφαλιάς απ’ τον δεύτερο και τα καθήκοντά του να αναλάβει ο Γ. Παπανδρέου. Ο τέως μέχρι τέλους έλεγε πως ο Γέρος πιεζόμενος βασικά απ’ τον γιο του Ανδρέα Παπανδρέου, δεν δέχθηκε τη συμβιβαστική λύση και πως εκείνος ήταν ο υπεύθυνος της κρίσης.
Ακόμη όμως και ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, εκ των πρωταγωνιστών εκείνων των ημερών αφού ανήκε στην ομάδα βουλευτών που αποστάτησε απ’ τον Γέρο και ορκίστηκε με την πρώτη κυβέρνηση του Νόβα, αποδίδει ευθύνες στον Κωνσταντίνο Β’ για την κρίση με τον Γ. Παπανδρέου και τη βεβιασμένη κίνηση για νέα κυβέρνηση.
Η εκτροπή του ’67 και το τέλος της μοναρχίας
Σε εκείνα τα λίγα λεπτά θα παιζόταν μια πολιτειακή κρίση που θα άνοιγε τον δρόμο για τις εκτροπές του ’67. Ο Κωνσταντίνος το 1965 γίνεται με βεβαιότητα αρνητικός και μοιραίος πρωταγωνιστής για τη χώρα και το εύθραυστο πολίτευμα της. Και άθελά του, ή μέσα στην αλαζονεία των ημερών επιταχύνει τις διαδικασίες για να ωριμάσει το αίτημα ενός μεγάλου μέρους του λαού για αβασίλευτη Δημοκρατία.
Η ομάδα Μητσοτάκη με την Αποστασία, βαφτίζει ηγέτη της δημοκρατικής παράταξης τον Ανδρέα. Και ο βασιλιάς εγκαινιάζει μια εποχή όπου ο θεσμός που εκπροσωπεί, μπαίνει σε βαθιά αμφισβήτηση μέχρι τη ληξιαρχική πράξη του τέλους της μέσω του καραμανλικού δημοψηφίσματος.
Ο Καραμανλής ο Α’, άκουσε την παλιά παροιμία πως πάντα για να δικαιωθείς περιμένεις στην όχθη του ποταμού τον εχθρό σου. Η όχθη ήταν οι πρώτες ημέρες της Μεταπολίτευσης, το ποτάμι ήταν όλη η κοινωνική δυναμική που απελευθερώθηκε μετά το τέλος των συνταγματαρχών και η λαϊκή βούληση που δεν ήθελε πια Στέμμα μέσω δημοψηφίσματος. Στο τελευταίο και με ενεργή συμμετοχή πρωταγωνίστησε με το Οχι στη βασιλεία το πάλαι Συγκρότημα Λαμπράκη. Μόνον που αυτό για να επικυρωθεί έχει μεσολαβήσει η καταστροφική επταετία των συνταγματαρχών και το επίσης στρατηγικό σφάλμα του τέως να ορκίσει τους επίορκους. Ηταν πολύ νέος ή πολύ αλαζόνας ώστε να κάνει πίσω ή να χαράξει μια άλλη στρατηγική έστω και υπό την κάνη του Μακαρέζου και των τανκς έξω από το Τατόι;
Η Ιστορία γράφεται πάντα με νέα δεδομένα. Και οι λογαριασμοί είναι ανοιχτοί.
