Αναζήτηση
Ο Νίκος Ερηνάκης, με σπουδές Φιλοσοφίας, Οικονομικών, Συγκριτικής Λογοτεχνίας, Φιλοσοφίας των κοινωνικών επιστημών στα Πανεπιστήμια Λονδίνου, Οξφόρδης, Γουόργουικ και LSE, είναι ένας αεικίνητος παρατηρητής των φαινομένων της σύγχρονης ζωής.
Με την ίδια άνεση που μιλά και μεταφράζει την ποίηση του Γκέοργκ Τρακλ και του Πολ Τσέλαν – και όταν δεν παραδίδει μαθήματα Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης – μεταβαίνει στο παρόν και οργανώνει με φίλους του μουσικούς συναντήσεις για ηλεκτρονικά και ρεμπέτικα ακούσματα.
Ο ίδιος δηλώνει ότι πιστεύει «στην ανάγκη διερεύνησης της διαρκούς διαλεκτικής σχέσης ανάμεσα στον στοχασμό και στην ποίηση από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα – από τους Προσωκρατικούς μέχρι το metaverse.
Με γοήτευσε από νωρίς η επίδραση του φιλοσοφικού στοχασμού και της επιστημονικής σκέψης στην ποιητική και καλλιτεχνική πρακτική και αντιστρόφως». Η πρόσφατη βράβευσή του από την Ακαδημία Αθηνών για το βιβλίο του «Αυθεντικότητα και αυτονομία. Από τη δημιουργικότητα στην ελευθερία» ήταν αφορμή για τη συνάντησή μας.
• Είμαστε αναγκασμένοι να ζητήσουμε τη χαρά και να μην τη βρίσκουμε;
Υπάρχει αυτή η καταπίεση της βαναυσότητας της αναζήτησης της ευτυχίας. Αντί να εστιάζουμε σε μία ευδαιμονία – με την παλιά έννοια του ευ-δαίμονα και του ψυχισμού -, εστιάζουμε στην ευτυχία. Αλλά και ετυμολογικά να το δούμε, η γλώσσα μάς δίνει απαντήσεις. Αλλο η ευδαιμονία, ευ-δαίμων, άλλο η ευ-τύχη. Δηλαδή αυτού του τύπου η ευτυχία τού να επιστρέφουμε σε ένα όνειρο κανονικότητας, σαν να υπήρχε κάτι το οποίο βέβαια ξέρουμε ότι δεν ήταν γιορτή, αλλά απόγνωση.
Αυτό έφτασε στα όρια πολλά πράγματα και συνέβαλε σε πολιτισμική κρίση και μετά βέβαια σε κρίση πολιτική, οικονομική, κοινωνική. Αυτό εμένα λίγο με μπερδεύει. Βλέπω πολλές διαφορετικές γενιές σε έναν αναχρονισμό θα έλεγα, να περιμένουν να γυρίσουμε σε κάτι ξεχωριστό. Στο μεγάλο πανηγύρι του τέλους του ’90 και των αρχών του 2000, ενώ είδαμε σε τι αδιέξοδα μας οδήγησε όλη αυτή συνθήκη. Είδαμε άλλωστε ότι εκείνη την περίοδο κανείς δεν ήταν ιδιαίτερα ευτυχής. Πόσο μάλλον ότι τότε σίγουρα δεν αισθανόμασταν συλλογική ευδαιμονία.
• Δηλαδή μας χρειάζεται αυτό που δίνει δύναμη, ενέργεια. Τι άλλο προσφέρει ένας καλός δαίμονας;
Μια τάση για δημιουργικότητα, επίσης ουσιώδης, μια πληρότητα. Εχουμε συνδυάσει την ευτυχία μόνο με μία μονοδιάστατη χαρά του τύπου «χαμογελώ για να είμαι». Ενας άνθρωπος μπορεί να μην μπαίνει μόνο σε αυτή την ηδονιστική διάσταση του πώς πρέπει να διάγουμε τον βίο μας. Ενώ με την ευδαιμονία λέμε ότι είμαι σε ένα επίπεδο ψυχισμού, που σου δημιουργεί μια πληρότητα και μια ισορροπία που είσαι καλός προς τον εαυτό σου και προς αυτά που μπορείς εσύ να κάνεις προς τους άλλους.
• Ενώ η ευτυχία είναι πιο εγωιστική συνθήκη;
Πιο ατομικιστική. Νομίζω ότι είναι λίγο πιο εγωκεντρική.
• Ευτυχία σήμερα σημαίνει να μη νιώθεις πόνο;
Ας πούμε ότι δείχνει προς έναν πνευματικό και ψυχικό αναχωρητισμό. Ενώ στην ουσία σωματικά και ηδονιστικά θέλουμε να βγούμε προς τα έξω και να ζήσουμε πάλι πράγματα και να έχουμε αυτή την ψευδεπίγραφη αίσθηση κανονικότητας. Αλίμονο και αν αυτό είναι κανονικότητα. Πρέπει να σκεφτούμε πώς θα δημιουργήσουμε εμείς ένα πλαίσιο, από δω και στο εξής, που δεν θα έχει τις παθογένειες του παρελθόντος που μας οδήγησαν εδώ.
Η πολλαπλότητα της κρισιακής συνθήκης είναι πρωτοφανής. Δεν λέω να συγκρίνουμε την εποχή μας με έναν αιώνα πριν από εμάς που οι κοινωνίες βρέθηκαν ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους. Αλλά έχουμε τόσες διαφορετικές κρίσεις, από την οικολογική και την περιβαλλοντική μέχρι την πανδημική και από την προσφυγική-μεταναστευτική μέχρι την κοινωνικο-οικονομική, την ενεργειακή και τον πόλεμο που συνεχίζεται στην Ουκρανία. Ολα αυτά δεν θα υποχωρήσουν τους επόμενους μήνες. Τώρα είμαστε σε μια παρατεταμένη διαρκή κατάσταση κρισιακής συνθήκης, στην οποία θα παραμείνουμε. Απλά οι κρίσεις θα αλλάζουν μορφές.
• Πρέπει να μάθουμε να είμαστε σε κατάσταση κρίσης;
Ναι. Ωστόσο είναι ακριβώς αυτές οι περίοδοι που απηχούν το κλισέ των Κινέζων, ότι δηλαδή είναι ευχή και κατάρα να ζήσεις σε ενδιαφέρουσες εποχές. Αυτές οι ποικίλες διαφορετικές κρίσεις έχουν και το αντίθετό τους. Μην ξεχνάμε ότι ανάμεσα σε δύο παγκόσμιους πολέμους γεννήθηκε ο μοντερνισμός. Τώρα είναι λοιπόν η εποχή που μπαίνουν νέοι σπόροι για πράγματα που θα ανθήσουν μετά.
Και τώρα η πρωτοπορία καλείται να δώσει απαντήσεις. Ο κόσμος ακούει ευαγγελισμούς για κοινωνική δικαιοσύνη και μειδιά είτε αμήχανα είτε ειρωνικά, είναι σαν να βλέπει τη λέξη «ελπίδα» ξανά σε προεκλογική αφίσα. Πρέπει να δοθεί νέο περιεχόμενο στις αξίες, αλλά πρέπει να επιστρατευτούν και νέες, που να εκφράζουν με μεγαλύτερη σαφήνεια τις λεπτές αποχρώσεις της υβριδικής πλέον πραγματικότητάς μας ανάμεσα στο υλικό-πραγματικό και το ψηφιακό υπερ-πραγματικό περιβάλλον.
Οπως και να έχει, για εμένα το πολιτισμικό αξιακό σύστημα (ως βάση/αιτία) επηρεάζει την οικονομία (ως αιτιατό) και όχι το αντίστροφο, όπως συνήθως υποστηρίζεται. Ακόμα και να ισορροπήσει η οικονομία δεν πρόκειται να μην οδηγηθούμε ξανά στα ίδια αδιέξοδα αν πρώτα δεν έχει μετασχηματιστεί το πολιτισμικό πεδίο ώστε η ισορροπία της κοινωνίας και της οικονομίας να έχει τεθεί στις σωστές αφετηριακές συνθήκες – αν και δεν είμαι σίγουρος αν αυτό αποτελεί εν τέλει περιγραφική θέση ή κανονιστική. Σε κάθε περίπτωση, η δίοδος προς τη συνθήκη αυτή δεν είναι άλλη παρά μέσα από σύζευξη πρωτοποριακού στοχασμού και καλλιτεχνικής πρακτικής.
• Τα πεδία της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας είναι τα νερά μέσα στα οποία κολυμπάς;
Νομίζω ναι. Επί της αρχής, παρατηρώ, προσπαθώ και εγώ αυτή τη στιγμή να τα παρακολουθώ. Πιστεύω στη διεπιστημονικότητα και τη διακαλλιτεχνικότητα, αλλά και στο πάντρεμα τεχνών, επιστήμης και στοχασμού. Στη συγχρονία μας βιώνουμε αλλεπάλληλες κρίσεις που επιμένουν σε διάρκεια και μάλιστα εν μέσω της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης που φέρνει τη ψηφιακή υπερ-πραγματικότητα στο επίκεντρο της ζωής μας.
Σε αυτό το πλαίσιο, όπου η κρισιακή συνθήκη πλέον έχει λάβει οντολογικές διαστάσεις τόσο για τη γενιά μας όσο βέβαια και ευρύτερα για την κοινωνία, όχι μόνο η διεπιστημονικότητα και η διακαλλιτεχνικότητα, αλλά και ο συνδυασμός διαφορετικών επιστημών με διαφορετικές μορφές τέχνης αποτελούν μονόδρομο αν θέλουμε πρώτον να κατανοήσουμε και να περιγράψουμε την πραγματικότητά μας και δεύτερον να τη μετασχηματίσουμε προς το καλύτερο.
• Αυτό που αποκαλείς διακαλλιτεχνικότητα στο παρελθόν το έκαναν «οι παρέες»;
Είναι αλήθεια ότι αυτό απουσιάζει. Ωστόσο είδαμε και τα όρια από τις παρέες του παρελθόντος. Θέλω να αποφεύγω να πέφτω στην παγίδα εξιδανίκευσης ενός παρελθόντος. Ή στο ότι πρέπει να ξαναδημιουργήσουμε αυτό το ίδιο σχήμα. Δηλαδή να βρισκόμαστε παρέες που θα πίνουμε κρασιά σε κάποια στέκια και μέσα από εκεί θα κάνουμε πράγματα και από τα οποία θα δοθούν κάποιες απαντήσεις. Το λέω γιατί είδαμε ότι ενώ έγιναν σπουδαία πράγματα, τα οποία σε καμία περίπτωση δεν τα μειώνω και κάποια από αυτά ακούμπησαν στην κοινωνία, όλα κατέρρευσαν.
Οι ξένες μεγάλες αφηγήσεις όπου μέσα σε αυτό έπαιξε και η τέχνη έναν ρόλο μάς οδήγησαν σε κάποιες καταστάσεις που από ένα σημείο και έπειτα τις αντιμετωπίζουμε περισσότερο ως γραφικότητες παρά ως μια πηγή που μπορεί να μας δώσει απαντήσεις για το εδώ και το τώρα. Δεν είναι οι παρέες αυτό που θα χρειαζόμασταν αυτή τη στιγμή. Πρέπει να δούμε πώς εδώ και τώρα θα σχηματίσουμε αυτού του τύπου δίκτυα, ή άλλα σχήματα τα οποία να μπορούν να απαντήσουν στις μεγάλες προκλήσεις. Πρέπει να βγούμε προς τα έξω. Δεν μπορεί να είναι όλα Κολωνάκι – Εξάρχεια, Εξάρχεια – Κολωνάκι.
• Μια εξωστρέφεια πανευρωπαϊκής, διεθνούς εμβέλειας λοιπόν;
Αφού η κρίση είναι παγκόσμια, καλούμαστε να δώσουμε απαντήσεις τις οποίες κάπου κάποιοι άνθρωποι προφανώς επίσης αναζητούν. Πρέπει να τους ακούσουμε, να τους δούμε και να συνδεθούμε μαζί τους.
• Πιστεύεις ότι η πολιτική αυτή τη στιγμή αντί να γεφυρώνει, προκαλεί τις αντιπαλότητες;
Τις προάλλες συνειδητοποίησα ότι στην ποιητική συλλογή μου «Ακόμα Βαφτιζόμαστε», που βγήκε πρόσφατα, είπα πολλές φορές μέσα μου ότι πέρα από τα ερωτικά συναισθηματικά προβλήματα, θα μιλήσω και για τα κοινωνικοπολιτικά. Ωστόσο είμαι ενάντια σε κομματικοποιήσεις. Θεωρώ ότι είμαστε πολιτικά όντα, όποτε δεν γίνεται να μην έχεις πολιτική θέση, πολιτική διάσταση και θέαση των πραγμάτων.
Ακόμα και αυτό που λέμε απολιτίκ είναι ψευδεπίγραφο. Είναι μια θέση με τις συνέπειες που μπορεί να έχει. Οπότε μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ως δημιουργός με αυτή τη συλλογή έπιασα τον εαυτό μου να μιλάω και για μέτωπα και για τέτοιες θέσεις. Αλλά στο τέλος τελειώνω με έναν στίχο που μπορεί να ακούγεται κοινότοπος, αλλά εγώ τον πιστεύω: «Το όποιο τέλος κρύβεται στη σύζευξη».
Εννοώ ότι προφανώς και υπάρχουν πολιτικές αντιπαραθέσεις στις οποίες πρέπει να δεις πώς θα προκύψει μια συνολική διάσταση, αλλά και το πώς θα παντρέψεις την καλλιτεχνική πρακτική, με στόχο απαντήσεις και πρωτοπορίες για να βρούμε την ελευθερία του πειραματισμού. Αναζητούμε έναν πρωτοποριακό στοχασμό, θέλουμε ανανέωση της φιλοσοφικής σκέψης μας για να μπορέσει να απαντήσει στο εδώ και τώρα, χωρίς όμως δεσμεύσεις και περίκλειστα σχήματα. Να μπορείς να είσαι εκεί έξω και να συνδέσεις ανθρώπους και ιδέες μεταξύ τους.
Σε αυτό πραγματικά πιστεύω πολύ βαθιά. Θεωρώ ότι μόνο έτσι μπορούν να δοθούν απαντήσεις. Μου φαίνεται πάρα πολύ φτωχό ένα σχήμα με όσους κλείνονται πίσω από μια πανεπιστημιακή θέση. Ή μόνο πίσω στο στούντιό τους ή το γραφείο τους. Αδυνατίζει πολύ η ίδια σου η δημιουργία. Ολα αυτά είναι ένα ζήτημα να τείνεις το χέρι προς μία νοητή χειραψία. Αν δεν το κάνεις, αυτό καταλήγει απλώς μια αυτο-έκφραση, η οποία είναι ημερολογιακή, δεν μας αφορά».
