Ενας ετρουσκικός τάφος ηλικίας 2.500 ετών, ο οποίος ανακαλύφθηκε στην ιταλική πόλη Ταρκυνία, κοσμείται με τοιχογραφίες που απεικονίζουν χορευτές και μουσικούς με ζωηρά χρώματα. Σε μια τεφροδόχο του 1ου αι. μ.Χ., η οποία περιέχει τις στάχτες μιας γυναίκας που πέθανε στα περίχωρα της Ρώμης, έχει λαξευτεί ένα ζευγάρι που παίζει ένα επιτραπέζιο παιχνίδι. Οσο απίθανο και αν μας φαίνεται να εικονίζονται σε τάφους και τεφροδόχους σκηνές ανθρώπων που χορεύουν ή παίζουν επιτραπέζια παιχνίδια, στην κλασική αρχαιότητα αυτές οι σκηνές μετέφεραν σημαντικά μηνύματα για τις διαπροσωπικές σχέσεις και για την κοινωνία.

Το παιχνίδι της αποπλάνησης

Για παράδειγμα, η ρωμαϊκή μαρμάρινη τεφροδόχος φέρει επιγραφή που προδίδει την ταυτότητα της νεκρής γυναίκας, της Μαργαρίδος, δούλης του Marcus Allius Herma. Το ζευγάρι παίζει «Στρατιωτάκια», ένα παιχνίδι στρατηγικής που συμβολίζει την αποπλάνηση. Η Μαργαρίς κερδίζει. «Η σκηνή του επιτραπέζιου παιχνιδιού φανερώνει οικειότητα ανάμεσα στο ζευγάρι», εξηγεί η Véronique Dasen, καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Φράιμπουργκ στην Ελβετία. «Είναι πολύ όμορφη σκηνή, επειδή αυτή η γυναίκα είναι συγχρόνως δούλη, αντικείμενο πόθου και κυρίαρχη του παιχνιδιού. Το παιχνίδι εκφράζει επίσης το μήνυμα ότι το ζευγάρι θα είναι για πάντα μαζί.» Παρότι τα παιχνίδια διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στην αρχαιότητα – αφού ακόμα και οι θεοί έπαιζαν -, για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν είχαν αποτελέσει αντικείμενο μελέτης. Η μοναδική σημαντική μελέτη σε αυτόν τον τομέα δημοσιεύτηκε το 1869. Η Dasen είναι επικεφαλής του Locus Ludi, ενός ερευνητικού έργου χρηματοδοτούμενου από την ΕΕ, το οποίο έχει ως σκοπό να καλύψει αυτό το κενό. Με αυτό το έργο υλοποιείται η πρώτη ολοκληρωμένη μελέτη των έγγραφων, αρχαιολογικών και εικονογραφικών τεκμηρίων παιχνιδιών, τα οποία φυλάσσονται, εν πολλοίς ξεχασμένα, σε μουσεία και βιβλιοθήκες.

Ατίθασα αγόρια, φρόνιμα κορίτσια

Σε ορισμένες ρωμαϊκές παιδικές σαρκοφάγους υπάρχουν ανάγλυφες παραστάσεις με σκηνές αγοριών που παίζουν. Δεν είναι απλές εικόνες παιδικής ανεμελιάς. Εχουν κάτι το διαφορετικό. Αυτές οι περίτεχνες ανάγλυφες παραστάσεις εικονίζουν τα αγόρια να τσακώνονται καθώς παίζουν και να τραβούν το ένα τα μαλλιά του άλλου. Μάλιστα, ένα αγόρι δαγκώνει τον φίλο του. Σύμφωνα με την Dasen, αυτό δηλώνει τον βαθμό στον οποίο η βία επιτρεπόταν στα παιχνίδια, καθώς και ότι αποτελούσε, από πολιτισμική άποψη, κομμάτι της διασκέδασης. Οι Ρωμαίοι εκτιμούσαν την πολεμοχαρή συμπεριφορά. Από την άλλη, τα κορίτσια στην αρχαία Ρώμη δεν εμφανίζονται ποτέ να τσακώνονται την ώρα του παιχνιδιού. Αντίθετα, αναπαριστώνται πάντα να παίζουν ήσυχα και φρόνιμα. Μέσα από το παιχνίδι, τα παιδιά μάθαιναν να κερδίζουν και να χάνουν, καθώς και να ελέγχουν τα συναισθήματά τους.

Παίξε κι εσύ

Εκτός από τη μελέτη των μηνυμάτων που κρύβονται πίσω από τις εικόνες παιχνιδιού στην αρχαία ρωμαϊκή και στην αρχαία ελληνική τέχνη, η ομάδα του Locus Ludi έχει αναπαραγάγει μερικά από αυτά τα παιχνίδια, τα οποία μπορεί όποιος θέλει να παίξει στο Διαδίκτυο. Το παιχνίδι «Στρατιωτάκια» που έπαιζε η δούλη με τον εραστή της είναι το μοναδικό ρωμαϊκό επιτραπέζιο παιχνίδι στρατηγικής το οποίο περιγράφεται διεξοδικά στη ρωμαϊκή βιβλιογραφία. Οι ερευνητές χρησιμοποίησαν αυτές τις περιγραφές και τα αρχαιολογικά ευρήματα για να ανασυνθέσουν τους κανόνες του παιχνιδιού, ώστε να μπορούμε να το απολαύσουμε ξανά σήμερα, μαζί με αρκετές άλλες ψυχαγωγικές δραστηριότητες των αρχαίων χρόνων, στις οποίες πλέον έχουν πρόσβαση οι σύγχρονοι λάτρεις των παιχνιδιών. Οπως εξηγεί η Dasen, στόχος του έργου είναι να συμβάλει στην ενσωμάτωση των αρχαίων παιχνιδιών ως πολιτισμικού υλικού στα σύγχρονα σχολικά και πανεπιστημιακά προγράμματα. Είναι σημαντικό να αποκτήσουμε περισσότερες γνώσεις για τον εκπαιδευτικό και τον κοινωνικό ρόλο του παιχνιδιού στο παρελθόν, προκειμένου να κατανοήσουμε το παρόν και να διευρύνουμε τον διάλογο σχετικά με τα παιχνίδια υψηλής τεχνολογίας και τις νέες μορφές κοινωνικότητας. Το Locus Ludi, το οποίο χρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας, ξεκίνησε το 2017 και θα ολοκληρωθεί τον Σεπτέμβριο του 2023.

Η ηγετική θέση των γυναικών

Σε αντίθεση με ό,τι ίσχυε στον ελληνορωμαϊκό κόσμο, στην ετρουσκική κοινωνία οι γυναίκες θεωρούνταν ίσες με τους άνδρες. Οι Ετρούσκοι έλεγχαν την κεντρική Ιταλία έως ότου η περιοχή ενσωματώθηκε στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Οι Ρωμαίοι υιοθέτησαν πολλά από τα τελετουργικά τους. «Στους Ελληνες έκανε τόσο μεγάλη εντύπωση η θέση των γυναικών στην ετρουσκική κοινωνία ώστε τις περιέγραφαν ως ελευθερίων ηθών», αναφέρει η δρ Audrey Gouy, αρχαιολόγος με εξειδίκευση στην προρωμαϊκή περίοδο της Ιταλίας στο Πανεπιστήμιο της Λιλ στη Γαλλία. Οι τοιχογραφίες στους υπόγειους τάφους της Ταρκυνίας δεν απεικονίζουν απλώς άνδρες και γυναίκες που χορεύουν μαζί, ως ίσοι μεταξύ τους, αλλά αποκαλύπτουν επίσης την ηγετική θέση των γυναικών στην κοινότητα. Οι χορευτές εκτελούν μια νεκρική τελετή. Μια γυναίκα που παίζει κρόταλα άγει τον χορό. Από τα χέρια της κρέμονται λωρίδες ιερού υφάσματος, σύμβολο θρησκευτικής εξουσίας. «Αυτή η γυναίκα έλεγχε την ταφική ιεροτελεστία», επισημαίνει η Gouy, η οποία ήταν η πρώτη που μελέτησε τον χορό των Ετρούσκων. Η γυναίκα με τα κρόταλα καθοδηγούσε τους χορευτές στα διάφορα στάδια της τελετής. Δημιουργούσε μια γέφυρα ανάμεσα στον κόσμο των ζωντανών και τον κόσμο των νεκρών, διευκολύνοντας το πέρασμα του νεκρού στον «άλλο κόσμο». Σύμφωνα με την Gouy, ο χορός στο πλαίσιο μιας νεκρικής τελετής συνέβαλλε επίσης στη διαχείριση του πένθους. «Ο χορός επιδρά θετικά στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, συμβάλλοντας στην επούλωση του τραύματος που προκαλεί ένας θάνατος», αναφέρει η αρχαιολόγος. Η Gouy μελέτησε τη θέση των υφασμάτων στην ετρουσκική τέχνη στο πλαίσιο του TEXDANCE, ενός έργου χρηματοδοτούμενου από την ΕΕ που ολοκληρώθηκε το 2021, και το περασμένο έτος δημοσίευσε ένα βιβλίο σχετικά με αυτό το θέμα.

Τι αποκαλύπτει η αμφίεση των χορευτών

Η Gouy αναφέρει ότι η έρευνα της αμφίεσης των χορευτών σε τοιχογραφίες και ανάγλυφες παραστάσεις αποκαλύπτει πολλά στοιχεία για τις κινήσεις τους και για τους ήχους που παρήγαγαν. «Αν παρατηρήσουμε τα ρούχα, μπορούμε να διακρίνουμε τις διαφορετικές φάσεις του χορού», εξηγεί η Gouy. Τα ενδύματα στις παραστάσεις των τάφων δείχνουν ότι οι χορευτές στην αρχή κινούνται αργά και έπειτα στριφογυρίζουν και πηδούν όλο και πιο γρήγορα. Η Gouy – χορεύτρια και η ίδια – σχεδιάζει να αναπαραγάγει αυτά τα ρούχα και να καταγράψει σε βίντεο τις κινήσεις των χορευτών, προκειμένου να παρουσιάσει μια πιθανή εκδοχή του τρόπου με τον οποίο διεξαγόταν η τελετή. Εκτός από ρούχα, οι χορευτές και οι χορεύτριες φορούσαν βραχιόλια και ζώνες, που πιθανότατα κουδούνιζαν καθώς χόρευαν. Ο ήχος από τα αξεσουάρ των γυναικών ενδέχεται να ήταν λεπτός και διαπεραστικός. Τις ανδρικές ζώνες κοσμούσαν μεγαλύτερα αντικείμενα που ενδεχομένως παρήγαγαν ένα κροτάλισμα σε πιο χαμηλές συχνότητες. Οι πιθανές διαφορές στους ήχους που παρήγαγαν οι νεαροί άνδρες και οι νεαρές γυναίκες κατά τη διάρκεια του χορού οδήγησαν την Gouy στην υπόθεση ότι οι Ετρούσκοι ίσως δημιουργούσαν στον χορό τους ένα ηχοτοπίο με έμφυλο χαρακτήρα. «Οι τάφοι της Ταρκυνίας με γοητεύουν, επειδή οι Ετρούσκοι πλαισιώνουν με ζωγραφικά έργα τους νεκρούς τους, για να τους προστατεύουν στην αιωνιότητα», λέει η Gouy. «Τα έργα αυτά είναι πλούσια σε αναπαραστάσεις της χαράς και της ζωής, και μαρτυρούν πολλά για την κοινωνία των Ετρούσκων».

Η έρευνα που περιγράφεται στο παρόν άρθρο χρηματοδοτήθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Ερευνας της ΕΕ και από το πρόγραμμα Marie Skłodowska-Curie Actions (MSCA). Το άρθρο πρωτοδημοσιεύτηκε στο Ηorizon, το περιοδικό της ΕΕ για την Ερευνα και την Καινοτομία.

Περισσότερες πληροφορίες

* Locus Ludi

* TEXDANCE

* Ερευνα και καινοτομία στον τομέα της πολιτιστικής κληρονομιάς με τη χρηματοδότηση της ΕΕ

Τελευταία Νέα