Την Τετάρτη 3 Μαΐου ο πλανήτης παρακολουθούσε σοκαρισμένος τη μαζική δολοφονία 9 ατόμων – 8 ανηλίκων και ενός ενηλίκου – από έναν 13χρονο μαθητή σε σχολείο του Βελιγραδίου. Ούτε 48 ώρες αργότερα, ένας 21χρονος έσπειρε τον θάνατο σε μικρά χωριά λίγα χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του Βελιγραδίου, πυροβολώντας αδιακρίτως με αυτόματο όπλο. Ο συνολικός απολογισμός του τραγικού διημέρου ανήλθε σε 18 νεκρούς και 20 τραυματίες.

Το φαινόμενο των μαζικών πυροβολισμών (mass shootings) είναι αρκετά συνηθισμένο στις ΗΠΑ, σε αντίθεση με την Ευρώπη. Ωστόσο, τα συμβάντα στη Σερβία έχουν αυξήσει την ανησυχία για την πιθανότητα να δούμε παρόμοιες σκηνές σε άλλες χώρες της Ευρώπης, ακόμα και στην Ελλάδα.

Η Σερβία είναι η χώρα της Ευρώπης με την πιο εκτεταμένη οπλοκατοχή. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία των τοπικών Αρχών Ασφαλείας, το 2021 υπήρχαν 920.000 καταγεγραμμένα όπλα στη Σερβία. Ωστόσο, ο πραγματικός αριθμός τους εκτιμάται πως είναι αρκετά μεγαλύτερος, πιθανότατα υπερδιπλάσιος. Η έκθεση «Small Arms Survey» του Ινστιτούτου Διεθνών και Αναπτυξιακών Μελετών με έδρα τη Γενεύη, που δημοσιεύτηκε το 2018, υπολόγιζε πως στη Σερβία υπήρχαν 2.719.000 πυροβόλα όπλα στα τέλη του 2017. Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί σε κάτι παραπάνω από 39 όπλα ανά 100 κατοίκους.

Τι συμβαίνει στην Ελλάδα

Σύμφωνα με την ίδια έκθεση, στην Ελλάδα αντιστοιχούσαν σχεδόν 18 (για την ακρίβεια 17,63) όπλα ανά 100 κατοίκους στα τέλη του 2017. Συνολικά, υπολογίζεται πως στη χώρα μας 1.920.000 όπλα βρίσκονται σε χέρια πολιτών, εκ των οποίων λίγο περισσότερα από τα μισά (1.010.000) είναι καταγεγραμμένα από τις Αρχές και έχουν λάβει τη σχετική άδεια. Αυτό σημαίνει ότι 910.000 όπλα παραμένουν εκτός του ραντάρ της Ελληνικής Αστυνομίας.

Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ., το 2019 υπήρχαν 830.780 δηλωμένα όπλα στη χώρα μας, εκ των οποίων τα 825.040 είναι κυνηγετικά, ενώ μόλις 5.740 ήταν τα πιστόλια και περίστροφα. Σήμερα, υπολογίζεται πως μόνο στην Αττική υπάρχουν περίπου 4.500 ισχύουσες άδειες οπλοφορίας για ασφάλεια ιδιωτών, 5.000 άδειες οπλοφορίας για σκοπευτές-μέλη σκοπευτικών συλλόγων και 5.000 για συνοδούς ασφαλείας. Σε ό,τι αφορά τα παράνομα όπλα, εκτιμάται ότι βρίσκονται στα χέρια πολιτών ύστερα από αγορά στο dark Web, μέσω παράνομων κυκλωμάτων.

Σε ό,τι αφορά την παραβατικότητα που σχετίζεται με τα όπλα, το 2022 η ΕΛ.ΑΣ. κατέγραψε 16.254 αδικήματα για όπλα, εκ των οποίων τα 152 είχαν κακουργηματικό χαρακτήρα. Τα περισσότερα (4.131) έλαβαν χώρα στην Αττική, με τη Δυτική Ελλάδα (2.392), τη Στερεά Ελλάδα (1.941), την Κρήτη (1.462) και τη Θεσσαλονίκη (1.125) να ακολουθούν. Από τις 16.263 συλλήψεις που πραγματοποιήθηκαν για παράβαση του νόμου περί όπλων περισσότερες από τις μισές (8.848) αφορούσαν άτομα άνω των 60 ετών.

Ο νόμος περί όπλων (2168/1993), που τροποποιήθηκε σημαντικά το 2020, ορίζει δύο είδη οπλοκατοχής για μη επαγγελματικούς σκοπούς (σώματα ασφαλείας, προσωπικοί φρουροί): την προσωπική οπλοφορία/ατομική ασφάλεια και τη σκοπευτική οπλοφορία, δηλαδή για αθλητικούς σκοπούς. Για την έκδοση άδειας οπλοφορίας, η νομοθεσία προβλέπει συγκεκριμένες διαδικασίες: Σε πρώτη φάση απαιτείται βεβαίωση από ψυχίατρο και παθολόγο και λευκό ποινικό μητρώο. Αν η οπλοφορία αφορά την ατομική ασφάλεια, απαιτείται να υπάρχει σοβαρός λόγος. Αν η αίτηση γίνει δεκτή από την ΕΛ.ΑΣ., ο υποψήφιος περνά γραπτές και πρακτικές εξετάσεις.

Οπως εξηγούν στα «ΝΕΑ» οι υπεύθυνοι οπλοπωλείου με έδρα την Κρήτη, τα πλέον δημοφιλή όπλα στην ελληνική αγορά είναι τα πιστόλια και ακολουθούνται από τα τυφέκια. Πάντως, σύμφωνα με την ίδια πηγή, «στην Ελλάδα ο κίνδυνος δεν είναι τα νόμιμα όπλα, αλλά το παράνομο εμπόριο. Οποιος κατέχει νόμιμα ένα όπλο είναι γνωστός στις Αρχές και αναγνωρίσιμος: Γνωρίζουν πού μένει, ποιος είναι, τον έχουν “φακελωμένο” – αν θέλει κάποιος να προβεί σε μια παράνομη πράξη, δεν θα δώσει όλα αυτά τα στοιχεία στην Αστυνομία».

Βεβαιώσεις απο ψυχίατρους

Ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Δημήτρης Παπαδημητριάδης δεν είναι σύμφωνος με αυτή την εκτίμηση. «Το νομικό πλαίσιο για την οπλοκατοχή στην Ελλάδα είναι πολύ χαλαρό. Οι βεβαιώσεις που χορηγούν ψυχίατροι δεν έχουν ουσία. Κανείς ειδικός ψυχικής υγείας, όσο καλά καταρτισμένος και να είναι, δεν δύναται επ’ ουδενί να διαγνώσει την πιθανότητα να γίνει επικίνδυνος και ετεροκαταστροφικός ένας άνθρωπος τον οποίο δεν γνωρίζει και τον έχει δει μία και μόνο φορά» τονίζει μιλώντας στα «ΝΕΑ». «Προσωπικά στο ιατρείο μου έχω πάψει να χορηγώ τέτοιες βεβαιώσεις, τόσο για λόγους συνείδησης όσο και για επιστημονικούς λόγους. Το ίδιο κάνουν και πολλοί συνάδελφοι, καθώς δεν επιθυμούμε να δώσουμε πρόσβαση σε όπλα σε ανθρώπους εν δυνάμει ετεροκαστροφικούς και ακατάλληλους» συνεχίζει ο ίδιος.

Μάλιστα, όπως λέει, για την αποφυγή τραγικών περιστατικών είναι απαραίτητος ο περιορισμός της πρόσβασης σε όπλα: «Στην Ελλάδα δεν έχουμε δει μαζικές δολοφονίες, πιο συχνό είναι το παράδειγμα ενός άνδρα που σκοτώνει τη σύζυγό του ή κάποιο άλλο κοντινό πρόσωπο. Αν όμως δεν είχε όπλο ο δράστης, το παρορμητικό συναίσθημα που τον “σπρώχνει” να βάλει κατά του αδερφού του ή της συζύγου του θα μπορούσε να αναβληθεί και να μην είχε γίνει ποτέ το έγκλημα». Ο αντίλογος ότι το ίδιο άτομο θα χρησιμοποιούσε κάποιο άλλο όπλο δεν στέκει απόλυτα, υποστηρίζει ο Δημήτρης Παπαδημητριάδης, καθώς «το μαχαίρι, στο οποίο θα μπορούσε να στραφεί, έχει άλλα χαρακτηριστικά σαν όπλο, ειδικά σε ό,τι αφορά στη σωματική εγγύτητα του δράστη με το θύμα».

Μετά τα γεγονότα της προηγούμενης εβδομάδας, ο πρόεδρος της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούτσιτς εξήγγειλε δραστικά μέτρα για τον περιορισμό της οπλοφορίας-οπλοκατοχής στη χώρα. Οπως ανακοίνωσε, όλοι οι πολίτες που έχουν όπλα θα εξεταστούν πολύ αυστηρά με στόχο να μειωθεί ο αριθμός τους στη Σερβία σε μόλις 30.000-40.000. Το πρόγραμμα αφοπλισμού, που τέθηκε σε εφαρμογή στις 8 Μαΐου, δίνει αμνηστία για το έγκλημα της παράνομης οπλοκατοχής σε όσους παραδίδουν τα όπλα. Μια εβδομάδα μετά, τα όπλα που έχουν παραδοθεί στις Αρχές έχουν ξεπεράσει τις 13.000. Οσοι δεν συμμορφωθούν ως τις 8 Ιουνίου, θα αντιμετωπίσουν ποινές φυλάκισης. «Η απαγόρευση της οπλοκατοχής που αποφάσισε η Σερβία είναι μια επιβεβλημένη ενέργεια και ελπίζω να την ακολουθήσουν κι άλλες χώρες» σχολιάζει ο Δημήτρης Παπαδημητριάδης.

Το προφίλ των δραστών

Σύμφωνα με τον αρχηγό της Αστυνομίας του Βελιγραδίου, το 13χρονο αγόρι που έβαλε κατά συμμαθητών του και εργαζόμενων στο σχολείο στο οποίο φοιτούσε, κάλεσε την Αστυνομία και είπε «είμαι ψυχοπαθής και πρέπει να ηρεμήσω» αμέσως μετά το μακελειό.

«Το όπλο στα χέρια ενός παιδιού, ενός μανιακού, ενός ιδεοληπτικού ή ενός φανατικού αποτελεί μόνιμη πηγή κινδύνου διάπραξης αιματηρού εγκλήματος» τονίζει στα «ΝΕΑ» ο καθηγητής Εγκληματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννης Πανούσης.

«Το προφίλ των δραστών που κάνουν μαζικές δολοφονίες ή επιθέσεις δεν είναι τόσο σύνθετο», επισημαίνει από την πλευρά του ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Δημήτρης Παπαδημητριάδης και εξηγεί: «Περιέχει στοιχεία ψυχοπαθητικής προσωπικότητας (αντικοινωνική διαταραχή προσωπικότητας), που σημαίνει ότι είναι εγκλωβισμένοι στις δικές τους επιθυμίες για τον κόσμο, με αποτέλεσμα να έχουν πολύ μειωμένη την ενσυναισθητική τους ικανότητα σε ό,τι αφορά τις γνώμες και τα συναισθήματα των άλλων – δεν μπορεί, δηλαδή, αυτός ο άνθρωπος να μπει στη θέση ενός θύματος ή της οικογένειάς του. Μάλιστα, αν η κοσμοθεωρία ενός τέτοιου ατόμου είναι εμποτισμένη με ιδεολογικά μοτίβα (π.χ. ακροδεξιές πεποιθήσεις απέναντι στη διαφορετικότητα των ανθρώπων), τότε διευκολύνεται ακόμη περισσότερο στο να ενεργήσει επιθετικά, ασκώντας μια εξουσία την οποία θέλει να νιώσει ότι έχει και την οποία υπερασπίζεται».

Εξάλλου, όπως λέει ο Γιάννης Πανούσης, «η “κουλτούρα του όπλου” – όπως αυτή υπάρχει π.χ. στις ΗΠΑ – παίζει κρίσιμο ρόλο στην τέλεση εγκλήματος, ωστόσο η αίσθηση της δύναμης, η εξουσία επί της ζωής των άλλων, η σαγήνη του αίματος, η εκδίκηση και το τραυματισμένο Εγώ παίζουν εξίσου σημαντικό ρόλο».

Πώς αντιμετωπίζουν όμως τις πιθανές συνέπειες των εγκλημάτων τους οι δράστες των μαζικών δολοφονιών, δείχνουν αδιαφορία; «Η κοσμοθεωρία τους είναι πάνω από τον νόμο των υπολοίπων και δεν έχουν φόβο για αυτόν – άλλωστε, τον απορρίπτουν. Θεωρούν πως η δράση τους είναι τόσο αξιοθαύμαστη που αξίζει τον κόπο και το ρίσκο που ενέχει» απαντά ο Δημήτρης Παπαδημητριάδης.

Σύνηθες φαινόμενο ο μιμητισμός

Η χρονική και η τοπική εγγύτητα των δύο μαζικών δολοφονιών στη Σερβία δείχνουν ότι οι δράστες που προχωρούν σε τέτοια στυγερά εγκλήματα έχουν μια τάση προς τον μιμητισμό. «Η επιστημονική έρευνα καταγράφει το μιμητικό φαινόμενο σε τέτοιου είδους ενέργειες, ειδικά όταν υπάρχει ιδεολογική σύνδεση, δηλαδή αν το ιδεολογικό υπόβαθρο λειτουργεί σαν άλλοθι» λέει ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Παπαδημητριάδης και συνεχίζει: «Ατομα με ανάλογες πεποιθήσεις απελευθερώνονται, απενοχοποιούνται από τις πράξεις του προηγούμενου δράστη και θέλουν και οι ίδιοι να “καρφώσουν τη σημαία τους στη Σελήνη” και να γίνουν γνωστοί ως εκπρόσωποι της ιδεολογίας τους. Ετσι είναι πολύ πιθανό να προβούν σε μια ανάλογη ενέργεια, όχι ως υποστήριξη στον προηγούμενο δράστη, αλλά γιατί θέλουν να είναι και αυτοί συμμέτοχοι στην ιδεολογική δράση».

Ουσιαστικά, ο πιθανός μίμος αντιλαμβάνεται το προηγούμενο γεγονός (μαζική δολοφονία) ως μια ευκαιρία για να περάσει ο ίδιος σε ρόλο πρωταγωνιστή, νιώθει πως είναι η σειρά του να δράσει, εξηγεί ο ψυχίατρος. Μάλιστα, ακόμα κι αν ο πρώτος δράστης συλληφθεί ή σκοτωθεί, ο μίμος δεν σημαίνει ότι θα αναβάλει τη δράση του. «Εχει την πεποίθηση ότι είναι πολύ πιο έξυπνος από τους υπόλοιπους και πως θα μπορέσει να διαφύγει από τον νόμο των υπολοίπων» τονίζει ο ειδικός.

Οπως παρατηρείται στην επιστημονική βιβλιογραφία, το φαινόμενο του μιμητισμού μπορεί, μάλιστα, να ξεπερνά τα σύνορα μιας χώρας και τείνει να έχει διεθνή διάσταση, ιδίως στο παγκοσμιοποιημένο σημερινό περιβάλλον. Ο Δημήτρης Παπαδημητριάδης φέρνει ως παράδειγμα τη δράση του Αντερς Μπρέιβικ, του νορβηγού ακροδεξιού μακελάρη που σκότωσε 69 εφήβους στην κατασκήνωση του νορβηγικού Εργατικού Κόμματος τον Ιούλιο του 2011, στο νησί Ουτόγια. Οπως επισημαίνει, τον Μπρέιβικ ακολούθησαν εξτρεμιστές Ακροδεξιάς στις ΗΠΑ. «Αλλωστε παρόμοια φαινόμενα μιμητισμού παρατηρούνται και σε άλλου είδους εγκλήματα, των οποίων οι δράστες έχουν παρόμοια χαρακτηριστικά ψυχοπαθητικότητας» καταλήγει ο ίδιος.