Αναζήτηση
Οταν το 1898 η νεαρή Καλλιόπη, κάτοικος του Πυργιού της Χίου, πλησίασε το πρόσωπό της σε ένα γραμμόφωνο που ήταν τοποθετημένο μπροστά της, μπορούσε άραγε να φανταστεί ότι η φωνή της θα ακουγόταν στην Ελβετία 125 χρόνια αργότερα;
Κι όμως, αυτό το «θαύμα» πραγματοποιήθηκε τον Αύγουστο του 2022 μέσα σε μία από τις αίθουσες του Εθνογραφικού Μουσείου της Γενεύης. Ενας πραγματικός θησαυρός κρυβόταν στις αποθήκες του Μουσείου, περιμένοντας να ανακαλυφθεί μια μέρα: 37 κουτιά με κέρινους κυλίνδρους – οι περισσότεροι άθικτοι – οι οποίοι περιέχουν ηχογραφήσεις που έγιναν στη Χίο το 1898 και το 1899 από τον γάλλο καθηγητή και φιλέλληνα Hubert Pernot (1870-1946). Αυτοί οι κέρινοι κύλινδροι, που ήταν εξαφανισμένοι εδώ και χρόνια, συνιστούν μία από τις παλαιότερες συλλογές ηχογραφήσεων στον κόσμο.
Φυσικά, ο Pernot δεν βρέθηκε τυχαία στην Ελλάδα. Η μητέρα του και η αδελφή του κατοικούσαν στην Αθήνα τις δεκαετίες 1880 και 1890 και ο Pernot έμαθε πολύ νωρίς τα ελληνικά, στην Ελλάδα και στη Γαλλία. Στο Παρίσι ήταν ο καλύτερος μαθητής δύο μεγάλων καθηγητών: του Γιάννη Ψυχάρη (1854-1929) και του Emile Legrand (1841-1903). Χάρη στην επίδραση του πρώτου, ο Pernot ενδιαφέρθηκε για τη δημοτική γλώσσα, και ο Ψυχάρης, του οποίου η οικογένεια καταγόταν από τη Χίο, τον συμβούλευσε να μελετήσει τη διάλεκτο του νησιού.
Οι δύο αποστολές
Ο Pernot ολοκληρώνει την πρώτη του επιστημονική αποστολή το καλοκαίρι του 1898. Προτού πάει στη Χίο, του έρχεται η ιδέα να ηχογραφήσει τους κατοίκους της με έναν φωνογράφο για να μελετήσει τη γλώσσα, τα παραμύθια και τα τραγούδια τους. Ηταν η πρώτη φορά που κάποιος τος ηχογραφούσε με αυτόν τον τρόπο. Αυτή η αποστολή στέφεται με τέτοια επιτυχία ώστε ο Pernot αναλαμβάνει άλλη μία επίσημη αποστολή το καλοκαίρι του 1899.
Οι σημειώσεις που κράτησε, οι φωτογραφίες που έβγαλε και οι ηχογραφήσεις που έκανε ήταν τόσο σημαντικές και ποικίλες ώστε συνέχισε να τις χρησιμοποιεί μέχρι τη δεκαετία του 1930 για τις επιστημονικές του εργασίες.
Ο Pernot γνώριζε πολύ καλά την αξία της συλλογής του και ειδικότερα των πολύ ευαίσθητων κυλίνδρων. Κατά το 1935 αποφασίζει να τους παραχωρήσει στην Phonothèque Nationale στο Παρίσι.
Οταν όμως μαθαίνει ότι ένα μέρος τους φθάρθηκε (πιθανόν εξαιτίας μιας αποτυχημένης προσπάθειας συντήρησης), θυμώνει και ξαναπαίρνει πίσω τους κυλίνδρους του. Μετά το 1940 και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η συλλογή των κυλίνδρων μοιράζεται σε δύο μέρη: ένα σημαντικό μέρος από τις ηχογραφήσεις εξαφανίζεται, ενώ το υπόλοιπο, που βρίσκεται στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας στο Παρίσι, περιέχει κυρίως παραμύθια.
Εδώ και χρόνια στον χώρο των μουσικολόγων υπήρχε ένα μεγάλο μυστήριο γύρω από τις ηχογραφήσεις αυτές. Το μόνο που ήταν γνωστό ήταν οι παρτιτούρες 114 μελωδιών που ο γάλλος συνθέτης Paul Le Flem (1884-1981) έγραψε το 1903 με τον Pernot. Ολοι πίστευαν ότι οι περισσότεροι κύλινδροι είχαν χαθεί οριστικά.
Ο «θησαυρός» στην Ελβετία
Εντελώς απρόσμενα, τον Δεκέμβριο 2020, μιλώντας για τον ελβετό εθνομουσικολόγο Samuel Baud-Bovy με τη διευθύντρια του Εθνικού Μουσείου της Γενεύης, κατάλαβα ότι ένα μέρος των κυλίνδρων ήταν φυλαγμένο στην Ελβετία χωρίς να το ξέρει κανείς. Της είπα αμέσως ότι αυτές οι ηχογραφήσεις ήταν πάρα πολύ σημαντικές. Το καλοκαίρι του 2022, με μεγάλη συγκίνηση, ακούσαμε τη φωνή της Καλλιόπης από τις ηχογραφήσεις του 1898 και τις μελωδίες του χασάπικου και του μπάλου που έπαιζε ένας βιολονίστας το 1899. Με συγκίνηση επίσης ακούσαμε το μοιρολόι μιας γυναίκας 85 χρόνων, που τραγούδησε μπροστά στον Pernot:
Κλιάψετε, μάτια, κλιάψετε, που να σας Πάρη ο Χάρος,
Γιατί και τον Γιαννάκημ μου πλιά δεν τόνε θωρείτε.
Η συλλογή του Pernot αποτελεί μια μεγάλη κληρονομιά τόσο για την Ελλάδα όσο και για τη Γαλλία. Η ανακάλυψη των κυλίνδρων συνιστά μια ακόμη μαρτυρία του ενδιαφέροντος που οι Γάλλοι έδειχναν για τον ελληνικό πολιτισμό. Ετσι, δημιουργήθηκε μια ομάδα από γάλλους, έλληνες και ελβετούς ερευνητές: τους Christophe Corbier (CNRS – Institut de Recherche en Musicologie), Γεώργιο Κοκκώνη (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), Δημήτρη Γιαννιώδη (Université Paris Nanterre), Madeleine Leclair (Musée d’ Ethnographie de Genève), Audrey Viault Fabrice Menneteau (Bibliothèque Νationale de France, Paris) και Thomas Bottini (CNRS – Institut de Recherche en Musicologie, Paris). Σκοπεύουμε να μελετήσουμε τους κυλίνδρους και να τους μεταδώσουμε σε ένα ευρύ κοινό μέσω των Νέων Μέσων. Για να ξαναζωντανέψουν σήμερα οι φωνές της Χίου.
