«Η ιστορία του κόσμου δεν είναι τίποτα περισσότερο από τη βιογραφία των μεγάλων ανδρών», είπε κάποτε ο σκωτσέζος συγγραφέας Τόμας Κάρλαϊλ. Τον 19ο αιώνα, πράγματι, κυριαρχούσε το ρεύμα σκέψης που θεωρούσε ότι η ιστορία γράφεται κυρίως από τις μεγάλες προσωπικότητες. Κι αυτό έρχεται να μας το θυμίσει η ταινία «Ναπολέων» του Ρίντλεϊ Σκοτ που θα προβάλλεται από μεθαύριο στις αίθουσες. Πόσο ισχύει όμως σήμερα αυτή η θεωρία; Μπορεί ένα και μόνο πρόσωπο να αλλάξει την ιστορία και να επηρεάσει τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων;

Ο πρώτος που αμφισβήτησε τη ρήση του Κάρλαϊλ – γράφει ο βρετανός ιστορικός Αντονι Μπίβορ στην El País – ήταν ο Φρόιντ, σύμφωνα με τον οποίο η ιδέα του μεγάλου ανδρός αποτυπώνει βασικά τη λαχτάρα για μια πατρική φιγούρα. Εστω κι έτσι, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι πολλές από τις μεγάλες καταστροφές της ιστορίας οφείλονται σε μέτρα και αποφάσεις συγκεκριμένων ατόμων. Ενα παράδειγμα είναι ο Χίτλερ. Ενα άλλο είναι ο Πούτιν. Μπορεί λοιπόν να μη μας αρέσει σήμερα η θεωρία του μεγάλου ανδρός της ιστορίας επειδή υποβαθμίζει πολλούς άλλους παράγοντες, και επειδή υπονοεί ότι οι γυναίκες δεν μπορούν να είναι μεγάλοι ηγέτες, αυτό δεν σημαίνει όμως ότι η θεωρία αυτή δεν έχει πραγματικά στοιχεία ή ότι έχει ξεπεραστεί.

Ενας άλλος τρόπος να προσεγγίσουμε το θέμα είναι με τη διατύπωση της αντίστροφης ερώτησης. Πώς θα ήταν η Ευρώπη χωρίς τον Ναπολέοντα; Δεν μπορούμε να το ξέρουμε, οι απαντήσεις είναι αυθαίρετες, αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ο εξευτελισμός της Πρωσίας στα χέρια του Ναπολέοντα οδήγησε στη γερμανική ενοποίηση. Τι θα είχε συμβεί αν δεν υπήρχε ο Χίτλερ; Η συνθήκη των Βερσαλλιών σίγουρα θα προκαλούσε κάποια σύγκρουση στην κεντρική Ευρώπη, το Ολοκαύτωμα όμως αποτελεί έργο ενός συγκεκριμένου ανθρώπου. Πού θα βρισκόμασταν σήμερα αν δεν κυβερνούσε τη Ρωσία ο Πούτιν; Η σπουδή με την οποία η Δύση κήρυξε το τέλος της Ιστορίας κάποια στιγμή θα προσέκρουε στην πραγματικότητα, αλλά η Ουκρανία μπορεί να μη μετρούσε σήμερα τους νεκρούς της.

H θεωρία του μεγάλου ανδρός – σημειώνει ο Μπίβορ – οδηγεί και σε κάποιους παραπλανητικούς ιστορικούς παραλληλισμούς, συνήθως με τον Χίτλερ. Με αυτόν συνέκριναν τον Σαντάμ Χουσεΐν ο Τόνι Μπλερ και οι νεοσυντηρητικοί, με αυτόν και τον Στάλιν συνέκρινε ο Ρίντλεϊ Σκοτ τον Ναπολέοντα, με τους Ναζί συνέκριναν κάποιοι ισραηλινοί πολιτικοί τη Χαμάς. Τέτοια σχήματα όμως οδηγούν σε ολισθηρούς δρόμους: όταν πολεμάς τους σύγχρονους Ναζί, δεν έχεις λόγο να δεχθείς τις προτροπές για αυτοσυγκράτηση.

Αλλοι ηγέτες πάλι, ακριβώς για να κατακτήσουν αυτόν τον τίτλο, δεν καταφεύγουν σε στρατιωτικές περιπέτειες, αλλά αρκούνται να υποκινούν τον φόβο και το μίσος. Πρόκειται για τους Τραμπ, τους Ορμπαν και τους Μιλόσεβιτς. Οταν όμως το μίσος χρησιμοποιείται ως όπλο, μετατρέπεται σε μια μορφή πολέμου με άλλα μέσα.

Τελευταία Νέα